Władysław tatarkiewicz

Cech, motywów, prądów innych a charakterystycznych dla myśli XIX w. było jeszcze wiele, a

niektóre nieoczekiwane, między sobą sprzeczne, niemniej jednak dla stulecia charakterystyczne. A więc

motyw społeczny (od Comte'a i Marksa) w wieku wybujałego indywidualizmu; motyw estetyczny (u

Ruskina czy częściowo mu pokrewnego Waltera Patera) w wieku wyjątkowo pozbawionym smaku;

motyw pesymizmu (u Schopenhauera i v. Hartmanna) w wieku niezwykłego dobrobytu, spokoju,

pomyślnych warunków egzystencji właśnie tych sfer i klas, które zajmowały się filozofią.

3. Filozofia była w XIX w. bardziej jednolita niż w innych okresach. Jednakże w wielu ważnych

sprawach nie wydała zgodnej opinii; zmagały się różne opinie i spór między nimi wypełniał stulecie.

Toczył się spór o to, czy rozwój społeczeństwa i przyrody przebiega w sposób ciągły, czy też skokami:

typowe dla XIX w. wydaje się przekonanie o ciągłości rozwodu. — jednakże po stronie nieciągłości stał

zarówno Marks, jak Boutroux. Toczył się spór między ewolucyjnym i rewolucyjnym pojmowaniem

rozwoju: Cuvier sądził, że się do-

12- 179

konywa w formie katastrof, Darwin — że w formie ewolucji; a podobna dwoistość była i wśród filozofów.

Tak samo trwał spór o rozumienie dziejów: idealiści dopatrywali się głębokiego sensu i celowości w

dziejach, a pozytywistom myśl o tym, by dzieje miały cel i rozumny sens, wydawała się grubym

antropomorfizmem. Typowe dla epoki było sprowadzanie zjawisk wyższego rzędu do niższego: ale ta

sama epoka wydała także Boutroux, który właśnie z tym walczył. Typowe było — pod wpływem rozwoju

maszyn i techniki — traktowanie świata jako mechanizmu, jednakże ta sama epoka wydała

antymechanistyczne teorie w rodzaju teorii Guyau. Typowy dla stulecia był kantyzm, który przeszedł nie

tylko przez Niemcy, ale także przez inne kraje, nawet przez długo oporną mu Francję, gdzie pociągnął

Fouilleego czy Renouviera; ale z drugiej strony nawet w krajach niemieckich zaczęła formować się

przeciw niemu opozycja, zarówno u Brentany, jak u Macha. Typowym poglądem XIX wieku był

relatywizm, i to relatywizm różnego rodzaju: historyczny u heglistów, biologiczny u empirystów; ale ten

sam wiek XIX szukał uparcie praw bezwzględnych. W filozofii, tak samo jak w polityce, zmagała się

postawa konserwatywna z liberalną, toczyła się walka praworządności i anarchii: zdawał się przeważać

duch praworządności, jednakże stulecie wydało Stirnera i Kropotkina. Zdawał się też przeważać duch

obojętny albo wrogi religii — a jednak stulecie wydało nowe impulsy religijne, Newmana, Kierkegaarda,

neotomizm. Zdawał się panować jak nigdy kult nauki, a jednak stulecie to było pierwsze, które użyło słów:

„bankructwo nauki".

POJĘCIA I TERMINY

Filozofia pozytywizmu — w przeciwieństwie do filozofii doby poprzedzającej — mówiła

najprostszym, codziennym językiem: nie miała chęci ani zdolności do innowacji językowych. Nowości

terminologicznych było niewiele. Kilka powszechnie przyjętych pochodziło od Comte'a, jak pozytywizm,

altruizm, socjologia. Niektóre znów pochodziły od Darwina, Spencera i ich zwolenników: ewolucja,

rozwój, walka o byt, przystosowanie i dobór naturalny, ontogeneza czy filogeneza, agnostycyzm; z nauk

biologicznych przesiąkały one do filozofii. Wyrażenia filozofia nauki zaczął używać Ampere. Nazwę

wolun-taryzm wymyślił Paulsen. W teorii poznania szczególnie charakterystyczne dla tych czasów były

terminy piętnujące nienaukowe postępowanie, jak antropomorfizm, animizm, hipostaza. Psychologia

wniosła nieco nowych terminów, jak introspekcja, cenestezja czy wczuwanie się, psychofizyka,

etnopsyc/wlogia; ale na ogół nowe raczej były terminy psychofizjologiczne i patopsychologiczne, ogólna

zaś psychologia zachowała dawne, zwykłe wyrazy, tylko je zróżnicowała i utrwaliła. Nawet tak oryginalni

myśliciele, jak Stirner czy Carłyle, nie mieli oryginalnej terminologii. Oryginalne zaś terminy Newmana

czy Kierkegaarda zostały ich własnością. Słownictwo Marksa oddziałało raczej na ekonomię i język partii

politycznych niż na filozofię. Dopiero wyrażenia Nietzschego — postawa apollińska i dionizyjska,

przewartościowanie wartości czy moralność panów — rozpowszechniły się szeroko. Ale były to wyrażenia

oznaczające poglądy bardzo zwalczanego kierunku, a bynajmniej nie terminologia powszechnie przez

filozofię tych czasów używana. Na ogół terminologia w tej epoce nie rozwijała się, ale stabilizowała się i

standaryzowała. Uporządkowana terminologia, jaką się obecnie posługujemy, jest na ogół dziełem XIX

wieku. W Polsce uporządkowanie to było głównie dziełem Mahrburga i Twardowskiego.

180

CHRONOLOGIA

Filozofia XIX wieku przeszła od 1830 r. przez trzy fazy. l faza, 1830 - 1860, była bogata, ale niezdecydowana:

miały w niej jeszcze znaczenie stanowiska konserwatywne, jak heglizm w Niemczech i mesjanizm w Polsce, ale w niej

też powstały nowe koncepcje stulecia. W 11 fazie, 1860 - 1880, jedna z tych koncepcji wzięła górę nad innymi:

mianowicie - pozytywistyczny scjentyzm, przedtem głoszony przez nielicznych nowatorów, teraz stał się własnością

ogółu. Wszakże jeszcze przed końcem wieku, 1880- 1900, zaczęła się przeciw niemu opozycja: lata te stanowią III

fazę filozofii XIX wieku.

Taki jest ogólny schemat. Jednakże działalność wielu myślicieli AlXw., i to właśnie najważniejszych, wykraczała

poza ramy jednej fazy. Comte i Mili uformowali swe poglądy jeszcze przed r. 1830, a wpływ uzyskali dopiero po

1860. Działalność Carlyle'a, tak samo jak Newmana, zaczęta koło 1830 r., trwała przez przeszło pół wieku.

Działalność Spencera, a tak samo Renouviera, obejmowała całą drugą połowę stulecia. Marks i Engels ustalili swe

poglądy zaraz po 1840, a Kapitału tom I ukazał się dopiero w 1867, następne zaś tomy jeszcze znacznie później.

Z drugiej zaś strony, każda z trzech faz obejmowała wielką różnorodność wydarzeń filozoficznych. Przekonują o

tym daty głównych dzieł XIX wieku:

1. Comte zaczął publikować Kurs filozofii pozytywnej w r. 1830, a więc prawie w tym samym czasie, w którym

(1833) Newman zaczynał swoją działalność, będącą w każdym szczególe przeciwieństwem pozytywizmu. Teoria nauki

Ampere'a ukazała się w tym samym roku 1834, co metafizyczna powieść Carlyle'a. Główna książka materialisty

Feuerbacha ukazała się w tym samym roku 1841, co Metafizyka Lotzego i pierwsze eseje Emersona, natchnione

duchem spirytualizmu. Rok 1843 był rokiem ogłoszenia nie tylko empirystycznej Logiki Milla, ale także

egzystencjalistycznych pism Kierkegaarda i spirytualistycznego systemu Lamennais'go. Stirner wystąpił ze swą

filozofią indywidualizmu w tym samym r. 1845, w którym Marks i Engels w Śniętej rodzinie zapoczątkowywali

filozofię socjalizmu. W duchu empiryzmu napisana książka Wiszniewskiego o Baconie (1834) była prawie jednoczesna

z Prodromem mesjanizmii Wrońskiego (1831). W Niemczech czołowy przedstawiciel kantyzmu Helmholtz wystąpił w

tym samym roku 1855, co najpopularniejszy materialista Buchner. W Anglii wykłady starego.Hamiltona ukazały się w

tym samym roku 1859, co Pochodzenie gatunków Darwina. Wszystko to dowodzi, że w I fazie XIX wieku skrajnie

przeciwne kierunki znajdowały jednocześnie wyraz.

2. W drugiej fazie było niewiele inaczej. Spencera Program filozofii ewolucjonistycznej ukazał się w tym samym r.

1860, co psychofizyka Fechnera i dzieło K. Fischera o Kancie, stanowiące jeden z filarów neo-kantyzmu. W 1865

ogłoszona została książka Stirlinga, inaugurująca neoheglizm angielski, w 1867 — I tom Kapitału Marksa, a pomiędzy

nimi, w 1866, Historia materializmu Langego, równie antyheglowskajak anty-materialistyczna. Du Bois-Reymond

wystąpił z hasłem agnostycyzmu w tym samym r. 1872, w którym v. Hartmann zaczął publikować swą metafizykę. W

1873 ukazała się Psychologia fizjologiczna Wundta, a zaraz w następnym Psychologia Franciszka Brentany, stojąca na

biegunowo przeciwnym stanowisku. Empiriokrytyk Avenarius wystąpił w tym samym 1876 r., co pozytywistyczny

kantysta Riehl i idealistyczny metafizyk Bradley, a Renan również w tym samym roku ogłosił swe sceptyczne dialogi.

W tej fazie zaczęli w Niemczech swą działalność zarówno Nietzsche, jak pozytywista Laas.

3. W III fazie wielorakość filozofii była jeszcze bodaj większa. Jednocześnie ukazywały się sztandarowe dzieła

pozytywizmu, kantyzmu i ewolucjonizmu. W Niemczech szerzył się ruch antymaterialistyczny, a jednocześnie

popularny stawał się materialista Haeckel. W Anglii wyszła biblia scjentyzmu. Gramatyka nauki Pearsona, a

jednocześnie wychodziły metafizyczne dzieła Warda, Bradleya, Royce'a, McTaggarta. Nietzsche by ł już sławny,

Brentano miał już liczną szkołę. Co więcej, zaczęli już ogłaszać swe dzieła Bergson, James, Husserl, Le Roy, Freud —

wszystko sławy XX wieku. Ogół żył jeszcze pozytywistycznymi ideami swego stulecia, a już wypowiedziane zostały

naczelne hasła stulecia następnego.

WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE

l. Filozofię XIX w. od 1830 r. należy wyobrażać sobie na tle życia wyjątkowo spokojnego i ustabilizowanego.

Omijały je kataklizmy, które nawiedzały ludzkość przedtem i potem. Jedynymi wstrząsami stulecia były: rok 1848 z

jego rewolucją paryską, niemiecką, węgierską i rok 1870 z wojną francusko-pruską i Komuną Paryską. Bywały i inne

wojny. Jak polsko-rosyjska w 1831 r., jak krymska w 1853, rosyjsko--turecka 1877, były walki pod Magentą i Solferino

w 1859, Custozzą i Koniggratz w 1866, wojny bałkańskie w 1885 i 1897, ale nie dotykały głównych ośrodków kultury

europejskiej.

181

Formowały się w tym czasie wielkie potęgi polityczne. Wielka Brytania przeżywała swą erę Wiktoriańską 1837-

1901. Francja miała świetny okres II Cesarstwa (1853- 1870) i III Republiki (od 1870). Od 1861 zjednoczone Włochy

stały się królestwem. Zjednoczyły się po zwycięskich wojnach Niemcy, stały się od 1871 cesarstwem i pod przewodem

Bismarcka (1862 - 1890) — siłą, jaką nigdy przedtem nie były. A poza Europą, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

weszły po wojnie domowej (1862 - 1865) w okres rozkwitu.

Jednoczesne kwitnięcie wielu potęg obok siebie przy nielicznych tylko konfliktach, pokojowe współzawodnictwo

wielu ważnych ośrodków kultury stanowiło tło rozwoju filozofii XIX wieku. Wytworzyła się współpraca

międzynarodowa, jakiej nie było od wieków średnich, l znajomość świata, jakiej nie było nigdy. Dużym jej symbolem

były wielkie Wystawy Międzynarodowe (pierwsza w Paryżu w r. 1851), a małym — przewodniki Baedeckera

(niemieckie od 1832, w innych językach od 1846). Europa rozrosła się na cały świat: pierwszy telegraf podmorski

przeprowadzono w r. 1846, Kanał Sueski otwarto w 1869, w 1876 królowa angielska została cesarzową Indii.

2. Społecznie i gospodarczo trzeba filozofię tego stulecia wyobrażać sobie na tle panowania stanu trzeciego,

szybkiej industrializacji, rośnięcia kapitalizmu, powstawania wielkich i małych przedsiębiorstw przemysłowych i firm

bankowych; bogacenia się jednostek, przy ubóstwie nie tylko mas robotniczych, ale także inteligencji, a także

większości uczonych i pisarzy. Koniec wieku byt już w Ameryce erą olbrzymich koncernów i trustów: w 1870 J. D.

Rockefeller utworzył Standard Oil Company, w 1872 Vanderbilt i Morgan zapoczątkowali zmonopolizowanie

przemysłu kolejowego, w 1882 powstał pierwszy trust. W Anglii od r. 1832 robił postępy liberalizm. Wchodzi w życie

ustrój parlamentarny, choć bynajmniej nie objął wszystkich krajów Europy. Idee socjalistyczne wystąpiły już

od'początku wieku, ale najpierw jako utopie, falangi i falanstery, marzenia Cabeta, Fouriera, Owena, lub jako małe i

nietrwałe komunistyczne kolonie w Ameryce Północnej, Nowe Jerozolimy (1824), Nowe Harmonie (1825), łkarie

(1858). Z Marksem zaś i Engelsem przeszedł socjalizm od formy utopijnej do realnej: Manifest komunistyczny ukazał

się w 1848. Jednakże do końca stulecia socjalizm pozostał tylko partią opozycyjną, w wielu krajach nielegalną, władzy

jeszcze nie objął.

3. Demograficznie należy wyobrażać sobie filozofię XIX w. na tle gwałtownego, nie znanego od wieków przyrostu

ludności. Ludność Europy, której ilość przez stulecia zwiększała się bardzo nieznacznie, teraz w ciągu stu lat wzrosła ze

190 na 520 milionów. A ludność Stanów Zjednoczonych Ameryki z 5 i pół na 123 miliony. Toteż w końcu wieku

filozofowie mieli już zupełnie inne liczby słuchaczów i czytelników niż w jego początku.

4. Należy też wyobrażać sobie filozofię tego okresu na tle zmniejszonej roli religii, laicyzacji życia. Od 1871 r.

Kościół utracił ostatnie swe ziemie, Rzym stał się stolicą Włoch, papież zamknął się w Watykanie. W 1871 rozpoczął

się „Kulturkampf". Kościół nawet w niektórych krajach katolickich, np. we Francji w końcu stulecia, znalazł się w

defensywie. Ale defensywa zwiększyła jego zwartość i aktywność: w szczególności spowodowała rozwój filozofii

katolickiej. I nie brakło w ciągu stulecia ważnych dla Kościoła dat:

w 1870 r. ustalony został dogmat nieomylności papieża, w 1879 ogłoszona była Encyklika Aeterni Pcitris, w 1897

nastąpiła reforma Indeksu.

5. Należy wyobrażać sobie filozofię XIX w. na tle gwałtownego postępu technicznego. W szczególności w

dziedzinie komunikacji. Dopiero to stulecie zbudowało kolej żelazną i okręt parowy. Od razu sieć kolei żelaznych, tak

samo jak i dróg bitych, zaczęła pokrywać świat. Było to możliwe dzięki wielkim odkryciom: nie tylko dzięki

wynalezieniu maszyny parowej, ale także postępom metalurgii, wynalezieniu w r. 1858 przez Bessemera taniej

"produkcji miękkiej stali. W wielu działach maszyny zajęły miejsce rąk ludzkich. Dokonano niezliczonych

wynalazków: od telegrafu Gaussa—Webera z 1833 r. i Morse'a z 1836, poprzez telefon, wynaleziony w 1876 r. przez

Grahama Bella, do telegrafu bez drutu z 1896 r. Dla pracy naukowej szczególnie może ważne były wynalazki z zakresu

papiernictwa i oświetlenia. W r. 1854 Amerykanie Watt i Buyers wynaleźli metodę otrzymywania włókna drzewnego,

używanego do produkcji papieru. W r. 1879 Edison wynalazł żarówki i rozpoczął ich produkcję. Koniec wieku był już

erą Edisona, z jej nieoczekiwanymi zdobyczami technicznymi.

Niektóre nowe maszyny miały dla nauki szczególne znaczenie. Ulepszone maszyny drukarskie „Monotyp" zostały

wynalezione przez T. Lanstona w 1887, w sprzedaży są od 1897. Pierwsze maszyny do pisania wypuścił Remington w

1874, ulepszone Underwood w 1898. ;

6. Obok filozofii i ponad nią wyrosła w tym wieku nauka. Dokonane zostały najdonioślejsze odkrycia i powzięte

ważne pomysły naukowe: o niektórych była już mowa — trzeba jeszcze wspomnieć o innych,

182

W 1828 F. Woehier dokonał pierwszej syntezy związku organicznego, w 1831 powstała Faradaya teoria magnetyzmu, w

1839 Schwanna nauka o żywej komórce, w 1843 J. R. Mayer sformułował prawo zachowania energii, w 1851 Cl.

Bernard zapoczątkował endokrynologię, w 1859 dokonana została analiza widma i w tym samym roku Darwin ogłosił

swe dzieło o Pochodzeniu gatunków, w 1866 - 1869 Mendel znalazł podstawy genetyki, w 1873 Maxwell sformułował

elektromagnetyczną teorię światła, w 1874 Van't Hoff zapoczątkował stereochemię, w 1896 Becquerel odkrył zjawisko

promieniotwórczości, w 1895 Roentgen — promienie X, w 1898 Maria Curie-Skłodowska — rad. Były to wszystko

odkrycia wielkiej wagi, zmieniające pojęcia materii, życia, rozwoju, doniosłe także dla filozofii.

Był to także wiek przełomowych odkryć medycznych, wiek Pasteura, odkrycia bakcyli gruźlicy przez Kocha (1882)

i surowicy dyfterytu przez Behringa (1892), wynalezienia aseptyki i narkozy, wiek „walki człowieka ze śmiercią". Ale

takż6 czas rozkwitu filologii i historii: porównawcza gramatyka sanskrytu Boppa wyszła w 1833, Historia rzymska

Mommsena z 1854, Renana Historia początków chrześcijaństwa w latach 1863 - 1883, Taine'a Źródła Francji

współczesnej w 1875 - 1893.

7. W zewnętrznych objawach życia panowały formy możliwie najbardziej stałe i sztywne. Najbardziej niewygodne i

najbardziej dziwaczne ubrania — krochmalona bielizna i gorsety, cylindry i turniury — były znoszone mężnie. Wyłom

w nich deklasował, stawiał społecznie poza nawias. W dobie zaczynających się ruchów rewolucyjnych poglądy

panujące były specjalnie konserwatywne i wymagające, piętnowały odstępstwa nie tylko w ideologii, ale także w

formach.

8. Obok filozofii rozwijała się w tych czasach literatura piękna, w szczególności powieściowa. Rok 1830 dzielił w

niej epoki, tak samo jak w filozofii; rok ten zamykał romantyzm, Byron umarł już przed nim, Walter Scott w 1832. A i

w dalszym rozwoju literatury nie brakło synchronizmów z filozofią. I w niej na pierwszą połowę wieku przypadają

największe przedsięwzięcia. Była to era Mickiewicza i Słowackiego, Puszkina i Lermontowa. A także era wielkich

powieściopisarzy: Stendhala, Balzaka, Gogola, Dickensa. I tak samo po połowie stulecia, nawet wcześniej jeszcze niż w

filozofii, wystąpiły w literaturze pięknej nowe próby: rok 1857 był rokiem ukazania się Kwiatów zla Baudelaire'a i

Madame Bovary Flauberta. Pijemy statek Rimbauda pochodzi z 1871 r., a Popołudnie fauna Mallarmego z 1876. W

1864 zaczął swą działalność Zola, a rok 1880, w którym ukazało się zbiorowe wydawnictwo Les soirees de Medan, był

szczytowym punktem w rozwoju naturalizmu. Ruch ten był czasowym i rzeczowym odpowiednikiem pozytywizmu. I

tak samo wywołał opozycję, a nawet wywołał ją wcześniej. Już w 1867 wyszła Zbrodnia i kara Dostojew-skiego oraz

7'eer G.ynf Ibsena. Już w 1887 otwarty został awangardowy Theatre librę Antoine'a, a w 1891 Die freieBuhne. Wciągu

r. 1890 ukazały się jednocześnie -.Portret DorianaGraya Wilde'a, G/orfHamsuna i Księi-niczka Malena Maeterlincka.

Wszystkie trzy utwory były już niezmiernie dalekie od naturalizmu — tak samo jak współczesne im pisma Boutroux,

Bradleya czy Diłtheya byty dalekie od pozytywizmu. Mniej więcej w tym czasie pojawiły się na scenie sztuki o

charakterze społecznym i rewolucyjnym, jakich dawno w literaturze nie było: Tkacze Hauptmanna są z 1892 roku. l w

tym samym roku zaczął drukować Górki, pierwszy wielki przedstawiciel epoki literatury proletariackiej.

9. Wiek XIX był erą szczególną: był wiekiem upadku architektury i zdobnictwa, przerabiał w nich tylko dawne

style i dał w tej dziedzinie dowód wyjątkowego braku smaku. A jednocześnie był wiekiem rozkwitu i szybkiego

postępu malarstwa. Zwłaszcza we Francji. I dają się w rozwoju malarstwa znaleźć pewne zbieżności z rozwojem

filozofii. W 1855 „realizm" był zapoczątkowany przez Courbeta; w sześćdziesiątych latach wystąpili impresjoniści

(Manet żył w latach 1832- 1883, Monet 1840 - 1926, Renoir 1841 -1919), w 1886 r. Seurat i neoimpresjoniści,

usiłujący „metodami naukowymi" odtwarzać na płótnie wrażenia barwne. Wszystkie te prądy mogą być uważane za

odpowiedniki pozytywizmu w filozofii. Ale i w sztuce jeszcze przed końcem stulecia ujawniły się prądy odmienne: w

latach osiemdziesiątych zaczęło się symboliczne malarstwo Puvis de Chavannes'a i syntetyczne postimpresjonistów

(Cezanne 1839 - 1906, van Gogh 1853 - 1890).

Nawet w muzyce XIX wieku można znaleźć pewne analogie ze współczesną filozofią: w każdym razie niezmierną

różnorodność. Bo w wieku tym komponowali nie tylko romantycy Chopin i Sehumann (w pierwszej połowie), nie tylko

Wagner (1813 -1883, otwarcie teatru w Bayreuth 1876), ale także tak różni od nich Gounod (Faust 1859), Bizet

(Carmen 1875) i Verdi, a w innej skali OfTenbach (Orfeusz w piekle 1858) i J. Strauss.

A we wszystkich prawie dziedzinach życia powtarzało się szczególne zjawisko, to samo, które występowało w

filozofii: całkowita dwutorowość rozwoju. Odkrycia były robione, pomysły się rodziły, ale na razie nie działały,

wszystko zostawało po staremu. Chronologia powstawania pomysłów jest w XIX w.

183

zupełnie inna niż chronologia ich uznania. Tak było zwłaszcza w sztuce: impresjoniści zyskali wielką sławę, ale

dopiero po kilkudziesięciu latach; w dobie, którą dziś nazywamy „dobą impresjonistów", wystawy były wypełnione

wyłącznie staroświeckim oficjalnym malarstwem. Wystawienie przez Maneta w r 1863 Śniadania na trawie było

powszechnie uznane za skandal. Ale podobnie było też w niektórych działach nauki; np. w matematyce ogół uczonych

szedł starym torem, nie zwracając uwagi na odkrywców, prekursorów teorii mnogości, nowych dyscyplin, Cantora czy

Fregego, Riemanna czy Peanę. Trzeba stwierdzić, że filozofowie, występujący w ciągu XIX w. z nowymi pomysłami,

stosunkowo prędzej znajdowali uznanie.

CZĘŚĆ DRUGA

FILOZOFIA XX WIEKU

l. GRANICA OKRESÓW. Era filozoficzna, w której żyjemy i którą odczuwamy jako współczesną,

zaczęła się wraz z nowym stuleciem, prawie dokładnie w 1900 roku. Toteż filozofia „współczesna" jest

dziś pojęciem mniej więcej identycznym z filozofią „dwudziestowieczną". Nowy okres zaczął się w

filozofii wtedy, gdy odeszła od tego, co było istotne dla okresu poprzedniego: od pozytywizmu, ogólniej

mówiąc od minimalizmu, od filozofii rezygnującej z większych ambicji, by nie narażać się na ryzyko

błędu. Pierwsze objawy odwrotu pojawiły się około r. 1890. Już wtedy ukazały się prace Bergsona czy

Jamesa, nabrały znaczenia nazwiska Bradleya czy Brentany, Poincarego czy Diłtheya. Pozytywistyczna,

scjentystyczna, naturalistyczna, deterministyczna, wzorowana na naukach przyrodniczych koncepcja

świata i człowieka zaczęła tracić swą pozycję.

Dokładnie zaś od 1900 r. zaczęło się wielkie nasilenie nowych myśli, prawdziwa powódź

przełomowych książek, idej, szkół, kierunków. Już w samym 1900 r. ukazało się główne dzieło

amerykańskiego idealizmu, Royce'a The Worid and the Individual, oraz fundamentalne dzieło

fenomenologii, Logische Untersuchungen Husserla; w roku tym Bergson objął katedrę w College de

France, a Pianek ogłosił teorię kwantów, która oddziałała i na filozofię. Rok 1901 przyniósł dalszy ciąg

dzieła, Husserla, 1902 — książkę Poincarego La Science et 1'Hypothese z jej nową teorią nauki i książkę

Jamesa Varielies of Religious Experience z jej nową koncepcją religii; 1903: podstawowe prace

angielskiego realizmu, mianowicie Moore'a Principia Ethica i Refutation of Idealism, a jednocześnie

podstawowe prace pragmatyzmu, Humanism Schillera i Studies in Logical Theory Deweya; w tym samym

również roku ukazały się Principles of Mathematics Russella. 1904: program etyki socjologicznej Levy-

Bruhla w La morale et la science des moeurs. 1905: rozprawa Einsteina o teorii względności. 1906: nowa

koncepcja teorii nauk Duhema. 1907: Evolution creatrice Bergsona, Psychologia Pawiowa i Pragmatyzm

Jamesa. 1908: Meyersona Identite et Realite. 1908: McDougalla Social Psychology i Zjazd

Psychoanalityków. 1909: Lenina Materializm ci empiriokrytycyzm.

Niektóre z nowych doktryn XX wieku zaczęły się już w w. XIX albo były dalszym ciągiem tych, co

się wówczas zaczęły. Nie tylko nowy realizm i idealizm nawiązały do dawnych, ale także fenomenologia