Yer tuzishning ilmiy asoslari

An ’anaviy jam oa kolxoz -
sOvxoz va shaxsiy tom orqa shaklidagi 
yerdan fo y d alan ish iar en d i y etarli b o ‘lm ay qoldi. Y er, ijara, 
mulkchilik, kooperatsiya, yer islohoti to ‘g‘risidagi qonuniy aktlar, 
yer egaliklari va yerdan foydalanishlaming yangi shakllari rivojlanishiga 
yordam qiladi, shu sababli, ularning tarkibi o ‘zgardi: fermer, dehqon 
x o ‘ja lik la rin in g , s h irk a tla rn in g , fe rm e r, d e h q o n x o 'ja lik la ri 
birlashmalarining hissaiari oshdi.
0 ‘zbekistonda dehqon xo'jaliklarini rivojlantirish uchun huquqiy 
va iqtisodiy asos yaratildi. Davlat ularning oyoqqa turishiga va samarali 
faoliyatiga ko ‘maklashadi, qishloq m ulkdorlarining huquqlarini va 
qonuniy m anfaatlarini ta ’minlaydi.
D ehqon yer egaliklari va fermer xo'jaliklari yerdan foydalanish- 
lari zahira yerlar, o 'rm o n fondi, jam o a xo'jaliklari va boshqa 
korxonalar, tashkilotlar yerlari hisobiga tashkil etiladi. M ahalliy 
sharoitlarga bog'liq holda tekinga beriladigan yerlarning cheklangan 
m e’yorlari belgilangan. Bu xo'jaliklar lxtiyoriylik, yerlarni mulk qilib 
yoki meros qilib ijara huquqlari bilan berish, yetishtirilgan mahsulotni 
lo'la tasarruf etish asosida tuziladi. Dehqon xo'jaliklari faoliyatiga 
davlatning, boshqa organlar va m ansabdor shaxslarning ixtiyoriy 
aralashishi taqiqlanadi. Xo'jalik boshliqlariga mulkchilik yoki meros 
qilib qoldiriladigan um rbod egalik qilish huquqlarini tasdiqlovchi 
davlat akti yoki shah o d atn o m asi beriladi. Yer tuzish b o 'y ich a 
boshlang'ich ishlar davlat budjeti hisobiga amalga oshiriladi.
D e h q o n x o 'jalig in in g yerga b o 'lg a n m ulkchilik huquqi fo 'Ia 
va q ism an yer u c h astk a sid a n ixtiyoriy voz k ech ish d a, y erlard an
51

---

m o 'lja lla n g a n m a q s a d la r g a x ilo f fo y d a la n ilg a n d a , tu p ro q
u n u m d o rlig in in g s e z ila rli pasayishiga olib k elad ig an yerdan 
foydalanishning asosiy tartiblari buzilganda, yer uchastkalari davlat 
yoki jam iyat ehtiyojlari uchun olinganda to'xtatiladi. Bu yerlar sotib 
olinishi va sotilishi, alm ashtirilishi, garovga qo'yilishi mumkin.
U chastkalarni sotib olish va sotish mahalliy m a’m uriyat orqali 
amalga oshiriladi.
Noqishloq xo'jalik maqsadlariga mo'ljallangan yerlar O'zbekistonda 
ancha katta m aydonni egallaydi. Ular o'z tarkiblariga o'rm on xo'jaligi, 
sanoat va transport korxonalari, kurortlar va qo'riqxonalar, gidro- 
texnik, suv xo'jaligi va boshqa obyektlarning yerdan foydalanishlarini 
b irlash tirad i. O 'rm o n xo'jaligi korxonalari o 'z yeridan fo y d a­
lanishlarini, asosan, davlat fondi yerlari hisobiga tashkil etadilar. Sha­
harlar va shaharchalar hududlari tarkibiga ko'plab har xil yer egalari 
va yerdan foydalanishlar kiradi.
N oqishloq xo'jalik yerdan foydalanish uchun (kurortlar, q o '­
riq x o n a la r, ta b ia tn i m u h o fa z a q ilish va so g 'lo m la.sh tirish g a 
m o 'lja lla n g a n o b y e k tla rd a n ta sh q a ri) y e rla rn i m u tlo q tejash 
tam oyili, ularni eng progressiv loyihalar va texnik yechim lar asosida 
berish m ajburiydir. Bu y erdan foydalanishlarni tu zish d a bosh 
yo'nalish ularda ishlab chiqarish obyektlari egallab turgan yerlarning 
nisbatini ko'paytirish, hududlarning qurilish zichligini oshirish- 
dir. Hozirgi vaqtda sanoat korxonalari yerlarining faqat 59% ajratil­
gan maqsadlarga mos foydalaniladi. Shaharlarda bevosita shaharsozlik 
m aqsadlarida 52% hudud xizmat qiladi. Qolgan qurilish egallamagan 
m aydonlarning asosiy qismi bino va inshootlarni qurish uchun 
yaroqlidir.
N oq ish lo q xo'jalik yerdan foydalanishning yanada takom il- 
lashtirish quyidagilar hisobiga amalga oshiriladi:
- mavjud sanoat korxonalari va transport inshootlarini tako- 
m illashtirishning ustivorligi va yangi qurilishlarning cheklanishi;
- k o 'p qavatlik qurilishni, obyektlarni kompleks joylashtirishni 
keng qo'llash, yer osti kengliklaridan foydalanish;
- chiqitsiz va kam chiqitli texnologiyalarni o'zlashtirish, qo'shim - 
cha m ahsulotlarni qayta ishlash va xomashyoni saqlash, himoya 
m intaqalarini yaratish uchun maxsus hududlarni ajratish;
- yerni ko'p talab qiladigan ishlab chiqarishlarni unumsiz yerlarda 
joylashtirish;
52

---

- 
yuqori texnik kategoriyali magistral avtomobil yo‘llarini va qatliq 
qoplamali qishloq yo'llarm i qurishni tezlashtirish.
Har xil yer egalari va yerdan foydalanishiar birgalikda m am laka- 
timizning yer xo‘jaligini tashkil etadi. U 2000-yilda 40 mingdan 
ortiq fermer xo‘jaliklari, 2335 jam oa va shirkat xo'jaliklarining, 35838 
dehqon xo'jaliklari va to m o rq a uchastkalari 104083 ishchi va 
xizm atchilarning bog‘dorchilik uchastkalarining yerlarini, 1461 
sanoat, transport va boshqa tarm oqlar korxonalari yer uchastkalarini; 
yuzlab shaharlar va shaharchalar hududlarini o 'z ichiga oldi. Unga 
yana joylashishi va faoliyat ko'rsatishi yer bilan, uning sifati va 
joylashgan o ‘rni bilan ajralmas bog‘liq har xil obyektlar (sug'orish 
va zax qochirish tizim lari, y o ‘l tarm o q lari, o 'rm o n daraxtlari 
polosalari) kiradi,
Yer xo'jaligini oqilona tashkil etish qishloq, suv, o 'rm o n xo'ja­
liklari, m a'danli xomashyo majmuasining va boshqa barcha tarm oq- 
larini hududiy o'zaro ham korliklarini yaxshilaydi. Turg'un ishlab 
chiqarish vositalari bilan birgalikda yer xo'jaligini tashkil etadigan 
yer egaliklari va yerdan foydalanishiar o 'z tarkiblari bo'yicha judayam 
o'zgaruvchan bo'ladi. Ayrim korxonalar tugatiladi va turi o'zgartiri- 
ladi, yangi yer egaliklari va yerdan foydalanishiar tashkil etiladi, 
mamlakatimizdagi yer munosabatlari tavsifi o'zgaradi. Bu o'zgarishlar 
butun jam iyat m anfaatlarini ta ’m inlashga qaratilgan davlatning 
m e’yorida tartibga solish obyekti bo'lishlari kerak.
Yer egaliklari va yerdan foydalanishiar tizimi milliy a n ’analar, 
tabiiy va iqtisodiy sharoitlar ta ’siri ostida vujudga keladi. Yer tuzish 
yer egaliklari va yerdan foydalanishlarni tartibga solish, yer xo'jaligini 
takomillashtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun u ishlab 
chiqarishni va hududni tashkil etishda sodir boiavotgan o'zgarishlarga 
mos ravishda doimiy yangilanib borishi kerak.
53

---