32
yapon müharibələrində qeyrətlə vuruşub ad-san qazanıblar. İnqilabdan əvvəl
rus hərb tarixçisi
M.İ.Boqdanoviç və hazırda Moskvada yaşayan həmyerlimiz, polkovnik, tarix elmləri doktoru
Hacımurad İbrahimbəyli bu qardaşlardan birinin - İsrafil bəy
10
Yadigarovun döyüş
şücaətlərindən iftixarla bəhs etmişdir. Qazax, Borçalı aşıqları İsrafil bəyin Qars və Ərzurumdakı
qeyri-adi qəhrəmanlığı haqqında dastan da qoşublar.
1853-cü ildə Krım müharibəsi başlananda podpolkovnik İsrafil bəy Yadigarov
azərbaycanlılardan ibarət min nəfərlik süvari müsəlman briqadası komandirinin müavini
olmuşdur. Bir il sonra Kürək dərə döyüşlərindəki hərbi məharətinə görə ona polkovnik rütbəsi
verilir. Borçalılardan ibarət könüllü yığma ovçu” döyüşçülər təşkil edən İsrafil
bəy ordunun
tərkibində ikinci süvari Azərbaycan alayı təşkil edir.
1854-cü il avqustun 19-da döyüşən ordu korpusunun komandanı Əlahiddə Qafqaz
korpusunun komandanına göndərdiyi bir məlumatda yazırdı:
“Bu gün möhkəm və dəhşətli bir hücum oldu. Düşmən müdafiə olunmağa cəhd
göstərirdi. Lakin onlar polkovnik İsrafil bəy Yadigarovun süvarilərinin hücumuna davam gətirə
bilmədilər. Düşmənin sol cinahı yarıldı. Draqunlar, kazaklar, ikinci Azərbaycan süvariləri və
gürcü drujinası sürətlə irəli atılıb onları döyüş səhnəsindən sildilər”.
Arxiv sənədləri göstərir ki, 1855-ci ilin iyul ayında polkovnik İsrafil
bəy Yadigarov Şəki
və Şamaxı könüllülərindən təşkil etdiyi süvari alayla Qars üzərinə olan qəti hücumda bir neçə
dəfə fəal iştirak etmişdir. Bu müharibədə qeyri-adi qəhrəmanlığa görə təltif olunan 350-dən çox
azərbaycanlı arasında polkovnik Yadigarov da vardı. Onun döyüş xidmətləri dördüncü dərəcəli
müqəddəs Georgi ordeninə layiq görülmüşdü.
Polkovnik, tarix elmləri doktoru Hacımurad İbrahimbəyli Krım müharibəsində rus hərbi
xadimlərinin xidmətindən danışarkən haqlı olaraq yazır:
“Krım müharibəsi dövründə milli Qafqaz hərbi xadimləri içərisindən çıxmış hərbi rəisləri
Rusiyanın şöhrətli hərbi xadimləri ilə bir sırada yanaşı qoysaq, səhv etmərik. Onların sırasına
azərbaycanlı general-mayor İsmayıl bəy Qutqaşınlını, Mənsur ağa Vəkilovu, polkovnik İsrafil
bəy Yadigarovu,
polkovnik Ağayevi, kürd podpolkovniki Cəfərağa Əlibəy ağa oğlunu, gürcü
generalı Andronikaşivilini, kabardin polkovniki Sultan Qazi Gərayı, osetin polkovnik
Kondukovu, Dudarovu və başqalarını aid etmək olar”.
İndiyədək heç bir arxiv sənədində inqilabdan əvvəlki hərbi-tarixi əsərlərdə polkovnik
İsrafil bəy Yadigarovun general-mayor rütbəsi alması haqqında məlumata rast gəlməmişik. Bu
barədə əlimizdə bircə tutarlı fakt var
11
. Onu da ilk dəfə Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutunun
baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Tofiq Vəliyev üzə çıxarıb. T.Vəliyev SSRİ Mərkəzi Dövlət
Tarix Arxivindən və XIX əsrin dövri mətbuatından topladığı yeni materiallar əsasında yazdığı
“Naməlum səhifələr” məqaləsinin (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 16 yanvar 1981-ci il) bir
yerində qeyd edir ki, məhkəmə materiallarından müəyyən olur ki, Əlimərdan bəy
(M.C.Topçubaşovun atası - Ş.N.) Borçalı ağalarından birinin qızını almışdı. Çox güman ki,
sonralar onun II İrakli sarayına düşməsində arvad qohumlarının böyük rolu olmuşdur. Mirzə
Cəfər Topçubaşovun dayısı uşaqlarından saray müşaviri Ağa bəy və general-mayor İsrafil bəy
Yadigarovlar, Hüseyn ağa Abbas bəy oğlu və Əsmət xanım Vəzirova onun “varisləri”
sifəti ilə
qalmış mal-dövlətə iddiaçı idilər”.
Yadigarovlar haqda araşdırmalar aparsaq görərik ki, tariximizin müxtəlif qatlarında bu
nəslin oğullarının layiqli izi var.
Əvəzsiz tarixçimiz Abbasqulu ağa Bakıxanov məşhur “Gülüstani-İrəm” əsərində
Yadigarovlar nəslinin ulu babasından söhbət açır:
... “Fətəli xan, Azərbaycan və bəlkə də, bütün İran işlərin” intizama qoymaq xəyalı ilə
Gürcüstan valisi İrakli xanla görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da Sadıq bəy
10
Arxiv sənədlərindən və borçalıların söhbətlərindən məlum olur ki, iki İsrafil bəy Yadigarov olub. Baba və
nəvə ( - Ş.N.).
11
Sonralar “Kabkazckij calendar” məcmuəsinin 1873-74-cü il nömrələrində İsrafil bəy Yadigarovun general-mayor
rütbəsi alması faktına rast gəldim. ( - Ş.N. )
33
Yadigar oğlunu səfir sifətilə Fətəli xanın yanına göndərdi. O, qədim valilər
nəslindən yadigar
qalıb... Onun oğul və nəvələri indi də Tiflisdə yaşamaqdadırlar. Səfir Sadıq bəy Nuxada (Şəkidə
- Ş.N.) xanın hüzuruna gəlib, hədsiz lütf və mərhəmətə nail oldu”.
1978-ci ilin oktyabrında Tbilisidə ezamiyyətdə olanda akademik Paata Vissarionoviç
Ququşvili ilə görüşdüm. Gürcüstanda onu bizim böyük şairimiz Səməd Vurğunun yaxın dostu
kimi tanıyırlar. Söhbətimiz istər-istəməz iki qardaş xalqın qədim dostluğundan, onların
yadellilərə qarşı birgə mübarizəsindəa düşdü. Paata Vissarionoviç dedi ki, 1795-ci ildə Qacar
Tiflisə hücum edəndə Gürcüstanda yaşayan Azərbaycanlılar da şah ordusuna qarşı şücaətlə
vuruşublar. Onlardan biri Sadıq
bəy Yadigar oğlu idi, biri də Xudu bəy Borçalinski. Xudu bəy
Borçalinski II İraklinin ən yaxın dostu olub. Ən çətin anlarda belə II İrakli Xudu bəyə inanıb.
Hətta bir gürcü sərkərdəsini qoşun başçılığından azad edib, əvəzində Xudu bəyi təyin edir. Bizim
gürcü tədqiqatçıları indi də bu əhvalatı qeyri-adi bir fakq kimi danışırlar. Xudu bəy də
Yadigarovlardandır.
Mən 1928-ci ildə “Gürcü kitabı” (1629-1929-cu illəri əhatə edir) adlı əsərini yazanda bu
fakta arxivdə rast gəldim.
Xalqımıza təmənnasız bir sevgi bəsləyən ağsaqqal akademik Paata Vissarionoviç
sevinclə:
- Hə, yadıma
bir fakt da düşdü, - deyib söhbətinə davam etdi. - Ağa Məhəmməd şah
Qacar Tiflisə yeriməmiş II İrakliyə hədələyici bir məktub göndərir. Qacar məktubunda yazıb
tələb edir ki, 1783-cü ildə ruslarla bağladığı müqaviləni pozsun. Əgər əmrimi yerinə yetirməsən
onda mənim qoşunum Gürcüstanda rus və gürcü qanından Kür kimi bir çay axıdacaq.
II İrakli hiss edir ki, onun ölkəsinə çox güclü və dəhşətli fəlakət gəlir. Ona görə də
ailəsini salamat qalmaq üçün Tuşetə göndərməli olur. Bu vaxt çətin dağ yolları ilə II İraklinin
arvadı Darecan xanımı və uşaqlarını müşayiət edən Xeyransa xanım Yadigarova və bir neçə
başqa azərbaycanlı qadın olub. Bu fakta mən “Kavkaz” qəzetinin 1854-cü ildə nəşr olunmuş
nömrələrində rast gəlmişəm.
Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin arxivindən əldə etdiyimiz bir sənəd 1846-cı ilə
məxsusdur. Həmin ilin may ayında Qafqaz canişini knyaz M.S.Vorontsov
raportla çar I Nikolaya
bildirir ki, Lori dərəsindəki kəndlərin Sadıq bəy Yadigarovun ixtiyarında qalmasına icazə versin.
M.S.Vorontsovun raportu:
“Əvvəllər Körpülü kəndində köçərilərin müvəqqəti məskunlaşmasına baxmayaraq, gürcü
çarları İrakli və Georgi tərəfindən bu kəndin Sadıq bəy Yadigarova bağışlanması haqqında ona
fərman təqdim olunmuşdu. Bununla bərabər çarlar ətrafdakı xristian və Azərbaycan kəndlərini
də onlara bağışlamışdı və indiyədək də həmin kəndlər Yadigarovların tamamilə ixtiyarındadır”.
Dekabrın altısında imperator M.S.Vorontsova cavab məktubunda yazır ki, Lori
dərəsindəki torpaqların Gürcüstanda yaşayan əsilzadə azərbaycanlıların ixtiyarında qalmasına
etiraz etmir.
Nə İsrafil bəyin, nə Sadıq bəyin, nə də Həsən bəy Yadigarovun fotoşəklinə indiyədək rast
gələn olmayıb. Bəs Rəna xanımın göstərdiyi şəkildəki mülki geyimli hansı Yadigarov idi?
Təkəli kəndindən Bakıda yaşayan bir neçə ağsaqqal və ağbirçəklə görüşdüm. Şəkli kimə
göstərdimsə tanıyan olmadı. Borçalıya getdim. Təkəlinin qocaman sakinləri Hüseyn Eyyubovla,
Əli Qurbanovla görüşdüm. Ötən əsrin səksəninci illərində şəkildə əbədiləşən Yadigarovu heç
kim tanımadı.
Vaxtilə Borçalı mahalının adlı-sanlı nəsillərindən biri olan Yadigarovlardan indi bu
obada bir nəfər belə qalmayıb. Otuz yeddinin qara günləri bu nəslin oğullarını pərən-pərən salıb.
Amma qeyrətli Yadigarov qardaşları haqqında qocaların sinəsi dastana sığışmayan əhvalatlarla
doludur. Gümrüdən (indiki Leninakan şəhəri - Ş.N.) Sınıq körpüyə, Borçalıdan
isə Cəlaloğluya
(İndiki Stepanavan şəhəri - Ş.N.) qədər olan torpaq sahələri Yadigarovların ixtiyarında olub.
İkimərtəbəli, on iki otaqlı Yadigarovların şəxsi evi indi kəndin orta məktəbidir. Kənddəki
dəyirmanı, məscid binasını da bu qardaşlar tikdiriblər. İndi dəyirmandan çörəkxana kimi,
məsçiddən isə mədəniyyət evi kimi istifadə olunur.