Generallari

 
48
Sonralar Polşa müharibəsindəki nümunəvi   xidmətinə görə Musa ağa ştabs - kapitan rütbəsinə 
qədər yüksəlmişdir. Faris baba sənədlərindən birini açır, titrək barmağını üstündə  gəzdirə-
gəzdirə.  
  
- Fikir ver, əmim də Əliağa Şıxlinski və atam kimi Tiflisdəki kadet korpusunu bitirib, özü 
də əla qiymətlərlə, - deyir, - 1890-cı ildə Xarkov piyada hərbiyyə məktəbinə daxil olur. Həmin 
məktəbi də əla qiymətlərlə bitirib ştabs - kapitan rütbəsində əsrimizin əvvəllərində başlayan rus-
yapon müharibəsində  iştirak edir. Port-Artur döyüşlərində  mərdliklə vuruşan  əmim müqəddəs 
Georgi ordeninin dördüncü dərəcəsiylə və bir neçə medalla təltif olunur. Podpolkovnik rütbəsi 
alır. 
Həmyerliləri, artilleriya generalları Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarovla çiyin-
çiyinə vuruşan podpolkovnik İbrahim ağa Usubov rus-yapon müharibəsində az şücaət göstərmir. 
Port-Artur döyüşlərindən sonra yenidən Xarkov şəhərində hərbi xidmətə başlayır. 1910-
cu ildə İbrahim ağa Usubov Tiflisdə yaşayan qohumu, Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndi 
Qayıbzadənin kiçik qızı Gövhər xanımla ailə həyatı qurur. 
Müsahibimdən soruşuram: 
-  Generalın oğlu, qızı necə, qalırmı? 
  
Bu saat hamısını      deyəcəyəm, - Faris baba yenidən  əl-ayağa düşür. Köhnə cib 
dəftərçələrinin birini götürüb, o birini  qoyur. - İki adamla görüş, söhbət elə. Əmim qızı Nigar 
Usubova və generalın qardaşı qızı Gövhər Usubova ilə. 
Elə həmin günü Mirzə Şəfi küçəsinin altı nömrəli mənzilində yaşayan Gövhər xanıma baş 
çəkdim. General-mayor əmisinin adını eşidən kimi səksən yaşlı qadının da gözlərində, sifətində 
qəribə bir işıq yandı. Sonra o işıq qəfildən də çəkildi və yerində təəccüb qaldı: “Nə əcəb? Hardan 
yada düşüb?”. 
Gövhər ana əlini dizlərinə vurub yana-yana dedi: 
- Fələyin gözü tökülsün, bircə  əmim oğlu vardı, o da 1940-cı ildə  qəfildən vəfat etdi. 
Yeganə kişi nişanəsi idi əmim ocağının. Atam İsmayılı zorla xatırlayıram, 1910-cu ildə  vəfat 
etdikdən sonra əmim İbrahimin himayəsinə keçdim. O, Xarkovda hərbi qulluqda olsa da doğma 
kəndi Salahlını unutmurdu. 1914-cü ildə məni Bakıya gətirib Hacı Zeynalabdin   Tağıyevin   qız 
məktəbinə  qəbul etdirdi. 1917-ci ilədək bu məktəbdə oxudum. Bir il sonra Azərbaycan 
Demokratik Hökumətinin dəvətilə   Xarkovdan Bakıya köçdü. 
Adətən hərbçi zəhmi ağırdı, deyirlər.  Əlbəttə, işdə, qulluqda necə olmağını deyə 
bilmərəm, amma evdə, ailədə  əmim xoşxasiyyət, həssas qəlbli insan idi. Təhsil və  tərbiyə 
məsələsinə ciddi fikir verərdi. “Gövhər, deyərdi, - səni atanın arzusu ilə müəllimliyə qoymuşam. 
Sənin qarşında mədəni insan yetişdirmək kimi nəcib bir vəzifə durur. Gərək elə  şagird 
yetişdirəsən ki, onunla həmişə iftixar edə biləsən”. Yadımdadı, general Əliağa Şıxlinski tez-tez 
bizə  gələrdi, hər iki bacanaq Port-Artur döyüşlərindən, Birinci dünya müharibəsindəki 
fəaliyyətlərindən söhbət açardılar. 
İbrahim ağa Usubov görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanovla,  Əliheydər 
Qarayevlə, Mixail Frunze və başqaları ilə çox yaxın idi.  1916-cı ildə döyüş meydanlarında 
göstərdiyi şücaətə görə ona polkovnik rütbəsi verilmişdi. 
1918-ci ilin may ayında  İbrahim ağa Usubovu milli Azərbaycan diviziyasında işləmək 
üçün dəvət etdilər. O, Əliağa Şıxlinski, Səməd bəy Mehmandarov, Cavadbəy Şıxlinski və başqa 
hərbçilərlə birgə Azərbaycan Demokratik hökumətinin milli diviziyasının təşkilinə başladı. On 
səkkizinci ilin aprelində Gəncədə praporşik məktəbi açdılar. Burada azərbaycanlı gənclər təhsil 
alırdılar. Bir il sonra həmin məktəb Bakıya köçürüldü və Azərbaycan hərbi məktəbi adlandırıldı. 
1919-cu ildə milli hökumət xalqına sidq-ürəklə xidmət etdiyinə görə polkovnik İbrahim ağa 
Usubovu general-mayor rütbəsi ilə təltif etdi. 
Milli hökumət  İbrahim ağanı on doqquzuncu ildə Azərbaycan ordusu üçün hərbi 
ləvazimat və hərbi geyim alıb gətirmək məqsədilə İtaliyaya ezam etmişdi. Respublika Mərkəzi 
Dövlət Arxivində saxlanan bir sənəd də bunu təsdiq edir. 
 

---

 
49
Müsavat dövlətinin  İtaliyadakı nümayəndəsinin müsavat ordusuna geyim və  təchizat 
əşyaları almaq üçün hərbi nazirliklə danışıqları barəsində teleqram. 
 
2 dekabr 1919-cu il. 
 
Özünün sərəncamında olmadığından İtaliyanın hərbi nazirliyi paltar və silah verə bilmir. 
O avtombillər, aeroplanlar, projektorlar, dizliklər, mələfələr və adyallar verir. Geyim 
əşyalarının göndərilməsi Gellə tapşırılıb. İlk partiya dekabrın axırlarında Batuma gələcək. 
Keyfiyyətli köhnə paltar tapmaq mümkün deyil. Əgər qiyməti  əl versə, bu əşyaların 
əvəzinə parça almaq barəsində fikirləşərəm. Parçanın bizdəki qiymətini təcili 
bildirməyinizi xahiş edirəm. 
 
General    İbrahimağa   Usubov». 
 
- Əmim çox zarafatcıl idi, - deyən Gövhər xanım söhbətini davam etdirir. - Bir dəfə süfrə 
başında olan bir əhvalat da yadıma düşdü. İbrahim əmim köksünü ötürüb: 
 - Of, - dedi, - balalarım kaş  hər  şeydə: ağılda, kamalda, şöhrətdə özümə oxşasınlar. 
Amma bircə şeydə mənə yox, dayılarına oxşasalar yaxşıdı. 
Həyat yoldaşı Gövhər bibim tez üstünə düşdü. 
 - De görüm, o nədi elə? Əmim bığaltı gülümsünüb: 
 - Boyumu deyirəm,  - dedi, - bircə   boy-buxundan   kəm-kəsirim var. 
Əmim ortaboylu idi, ona işarə vururdu. 
Əliağa  Şıxlinski də ona zarafatla cavab verdi. - Eybi   yoxdu, - dedi, - İbrahim, qəm 
eləmə,   o da   igidə   bir yaraşıqdı. 
  
 - Gövhər xanım, general əminizin son taleyi necə olub? 
   
- İyirminci ilin aprelində XI Ordu gəldi. Əliağa   Şıxlinski, İbrahim ağa   Vəkilov, Səməd 
bəy Mehmandarov, Firidun bəy Vəzirov, əmim və bütün azərbaycanlı hərbçilərə, generallara ilk 
günlər toxunmadılar. Xüsusi əmr verdilər ki, poqonlarınızı  çıxarın, indi Qızıl Orduda xidmət 
edəcəksiniz. Onlar da dinib-danışmadılar. Dedilər, təki xalqa toxunmasınlar, biz də xalqa xidmət 
edərik. Səhv etmirəmsə, hətta onlara əmək haqqı da təyin etmişdilər.  Əmimə  vəsiqə  də 
vermişdilər ki, o, Ordu komandiri kimi xidmət edir. Yadımdadır, iyul ayının ilk günləri idi. 
Evimizdə Qazaxdan gələn qonaq da vardı. Əliağa əmim, İbrahim dayım da bizə gəlmişdi. Hamı 
kəndi, qohumları, uşaqlıq dostlarını soruşur, deyib-gülürdülər. O vaxt bütün hərbçilər indiki 
Kommunist küçəsindəki beş nömrəli evdə yaşayırdı. Gecə on ikiyə işləyəndə hər kəs öz evinə 
getdi. Yenicə yatmağa hazırlaşırdıq ki, küçədə bir yük maşını dayandı. Maşından tökülüşən 
əsgərlər qaça-qaça bloklara doldular. Tüfənglərin qundağı ilə qapıları döyüb içəri soxuldular. 
Əsgərlər içəri girən kimi əmimi  əhatəyə aldılar. Mən  əmimə  tərəf atılıb zorla əlindən yapışıb 
ağladım.  Əsgərlər ev əşyalarını siyahıya aldılar.  Əmimin orden, medallarını  və özünü də 
apardılar. O gecə azərbaycanlı generalları - Əliağa  Şıxlinskini, Səməd bəy Mehmandarovu, 
general-qubernator Nərimanbəyovu, Hüseyn Şıxlinskini, əmim İbrahim ağa Usubovu - hamısını 
yük maşınına doldurub apardılar. Dallarınca çox gedib-gəldik, bir xəbər öyrənə bilmədik. Onları 
həbs etdirən  İlya adlı  hərbçi idi. O, yarı erməni, yarı  yəhudi idi. Əmimi, on iki azərbaycanlı 
general və zabiti 1920-ci il iyulun on altısında gecə ilə Nargin adasına aparıb orada güllələyiblər. 
Çox get-gəldən sonra əmim arvadı Gövhər bibimə  əl boyda kağız verdilər ki, onları  səhvən 
güllələyiblər. Şura hökuməti ailənizdən üzr istəyir. 
Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov isə ayrı kamerada olublar. Xoşbəxtlikdən 
onların Nəriman Nərimanova göndərdikləri məktub çatıb və onlar xilas olublar. Orduya soxulan 
terrorçu-daşnaklardan ehtiyat edən Nərimanov ona görə  də 1920-ci il avqustun birində 
Ə.Şıxlinskini və S.Mehmandarovu Moskvaya göndərdi. 
General  İbrahim ağa Usubovdan çox az nişanə qalıb. Bir neçə  şəkil, bir də  qızı - 
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının müəllimi,  əməkdar incəsənət xadimi, profesor Nigar 
xanım Usubova... Mübarizələrdə keçən ömrün anları indi illərin saralıb-soldurduğu çox az şəkil 

---