Generallari

 
50
və sənədlərdə yaşayır. General-mayor İbrahim ağa Usubovun qızı Nigar xanım atasından fəxrlə 
söhbət açır. 
-  Əliağa  əmim deyərdi ki, atan İbrahimin hərbi istedadı birinci dünya müharibəsi 
dövründə özünü parlaq şəkildə göstərdi. Döyüş zamanı çevikliyi, piyada qoşundan məharətlə 
istifadə etməsi, xüsusilə əsgərlərlə səmimi rəftarı İbrahimi rus ordusunda mahir bir sərkərdə kimi 
tanıtdı. Əliağa əmim bir də danışırdı ki, M.V.Frunze atanı yaxşı bir insan kimi tanıyırdı. Birinci 
dünya müharibəsindəki fəaliyyətini,   hərbi   sənətkarlığını çox yüksək qiymətləndirirdi. 
Mən Xarkovda anadan olmuşam. Uşaq olsam da bəzi  əhvalatları yaxşı xatırlayıram. 
Yadımdadır, nə münasibətləsə evimizdə qonaqlıq vardı, məclisdə yüksək rütbəli zabitlərlə yanaşı 
sıravi  əsgərlər də  iştirak edirdi. Əsgərlərdən biri atam haqqında dedi: - baxmayaraq ki, o, rus 
deyil, azərbaycanlıdır, ancaq bizim üçün doğma atadan da yaxındır. 
Atam həqiqətən də  əsgərlə zabit arasında sərt sədd çəkməyən adam idi. Əsgərin bütün 
hüquqlarını əlindən alan zabitlərlə o, heç vaxt razılaşmazdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə onu 
əsgərlər ata kimi sevir, hörmət edirdilər. 
... Faris baba ilə görüşlərimin birində gördüm ki, o, lüğətlə bir Azərbaycan yazıçısının 
romanını oxuyur. 
- Faris baba, - dedim, - indən belə dil öyrənmək gec deyilmi? 
 - Öyrənirəm ki, İbrahim əmim kimi dünənə   sabah   deməyim. 
  
- O nə deməkdir? 
  
- Bu saat danışacam, - deyib qoca iri gözlərilə   gülümsündü.  - Xatirimdədir, 1914-cü ilin 
yazında atam məni də götürüb kəndimiz Salahlıya gəlmişdi. Hələ müharibə başlanmamışdı. 
Atam doğma kəndinə, qohumlara baş çəkməyi   çox   sevirdi.    Ali rütbədə, yüksək bir yerdə 
işləməyinə baxmayaraq,   ildə bir    neçə dəfə kəndə gedərdi. “Bu kənd - deyirdi, - oğul, harda 
olsam mənimlədi, adam nə qədər böyük şəhərlərdə, uzaq ellərdə olsa da  doğmasını, ondan süd 
əmdiyi yeri unuda bilmir. Buna haqqı da yoxdu”. 
Atam eşidir ki, İbrahim ağa Usubov da ailəsilə  kəndə  gəlib, Abdulla əmimlə onun 
görüşünə gedirlər. Abdulla əmim İbrahim əmimdən soruşur ki, nə vaxt gəlmisən? 
İbrahim əmim cavab verir ki, “sabah”. 
Atam təəccüb edir ki, bu nə danışır. Abdulla əmim işin nə yerdə olduğunu başa düşür. Gülə-gülə 
deyir: 
 -  İbrahim,  əgər sabah gəlmisənsə, yəqin ki, dünən də qayıdıb gedəcəksən. - Qoca 
əhvalatı danışıb kədərlə gülümsündü. - İbrahim  əmim - dedi,  - uzun müddət Rusiyada qulluq 
etdiyindən Azərbaycan dilini bir az yadırğamışdı. Məni də tale ölkədən-ölkəyə, şəhərdən-şəhərə 
atıb. Fransız, ingilis və bir neçə   dildə  sərbəst danışıb yaza bilirəm. Amma hiss edirəm ki, o 
qədər yadlarla oturub-durmuşam ki, doğmamı unutmaq ərəfəsindəyəm. 
Faris baba çoxillik ömründə bitib-tükənməyən hadisələrin,  əhvalatların  şahidi olmuşdu. 
Heyf ki, bu səmimi, mehriban qoca ilə görüşüm onun həyatının son günlərinə  təsadüf etdi. O, 
bizim işıqlı dünyamızdan ömrünün doxsan dördüncü ilində köçdü. 
  
Minillik  ədəbiyyata, mədəniyyətə malik xalqımızın minillik də  qəhrəmanlıq tarixi var. 
İgid Cavanşirin,  əyilməz Babəkin, köhlən at belində yadellilərə qarşı vuruşan Koroğlunun, 
Nəbinin adı həm öz xalqının, həm də bütün bəşər tarixinin səhifələrində yaşayır. Onların hər biri 
öz doğma torpağını, öz yurdunu, öz xalqının əsrlərdən bəri yaratdığı mədəniyyəti qəsbkarlardan 
mərdliklə müdafiə etmişdir. 
Hər  əsr tarixə öz qəhrəmanlarını verib, hər igid özünün şücaəti ilə  gələcək nəslə örnək 
olub. Zaman keçib, illər ötsə  də onlar yenə unudulmur, tarixin əbədi yaddaşında, sənədlərdə 
həmişəyaşar qalırlar. 
İnanırıq ki, hərbi qüdrət tariximizin səhifələrində general-mayor İbrahim ağa Usubov da 
beləcə yaşayacaqdır. 
  
 

---

 
51
YARALI  SÖHBƏT 
 
Topoqraf general İbrahim ağa Vəkilovun qəribə taleyi ilə bağlı axtarışlar aparıb 
mətbuatda çıxış etdikdən sonra onun doxsan iki yaşlı oğlu Faris baba ilə dostluğumuz başlandı. 
Bir neçə dəfə görüşdükdən sonra qoca mənə etibar edib öz həyat yolundan, əmisi general-mayor 
İbrahim ağa Usubovdan danışdı. Hər dəfə görüşəndə günahsız olaraq həbs edilib əvvəl 
Mordoviyada, sonra Karaqandada on səkkiz il çəkdiyi  əziyyətlərdən, iztirablardan yana-yana, 
bir-birindən dəhşətli əhvalatlar söyləyirdi. 
Eşitmişdim ki, Faris babanın kiçik qardaşı polkovnik Qalib Vəkilovun ordu komandiri 
kimi böyük xidmətləri olub. Onu da otuz yeddidə  həbs ediblər. Arabir qardaşı haqqında 
soruşurdum. Hər dəfə  də o, söhbətin yönünü dəyişir və bu barədə danışmaq istəmirdi. Yüzü 
haqlayıb, uşaq kimi kövrək olan qocanın qəlbinə  dəyməyə  qıymırdım. Bir dəfə söhbəti Çingiz 
İldırımdan saldım. Bilirdim ki, Çingiz İldırımla Qalib dost olublar. Qoca məcbur olub ötəri bir 
əhvalat danışdı. Mən  əl çəkməyib, - Qalib niyə tutulub, - deyə soruşanda qoca qəmli-qəmli 
üzümə baxıb xeyli dinmədi. Bu an divardakı qədim saatın səsi bizi diksindirdi. Hər ikimiz dönüb 
ona baxdıq.  Əqrəblər düz on birin üstündə dayanmışdı. Bu gün Faris baba ilə söhbətimiz 
həmişəkindən daha çox olmuşdu. Həqiqətən onu bərk yormuşdum. Durub getmək istəyəndə qoca 
əlimdən yapışıb: 
- Bərk yorulmuşam, - dedi. - Qoy qardaşım Qalib haqqında söhbət sonraya qalsın, onun 
faciəsi çox uzundur. Bu, illərlə ürəyimdə gəzdirdiyim yaralı bir söhbətdir. - Yazıq görkəm alan 
qoca üzrxahlıq elədi; - incimə, gələn  şənbə-bazar gözləyəcəm... Təəssüf ki, Faris baba mənə 
görüşmək üçün vəd etdiyi bazar gününə kimi yaşamadı... 
Sonralar Qalib Vəkilovun doğma qızı Leyla xanımla bir neçə  dəfə görüşdüm. Pedaqoji 
elmlər doktoru, professor Leyla xanım Vəkilova M.F.Axundov adına rus dili və  ədəbiyyatı 
institutunda işləyir. 
General  Əliağa  Şıxlinskinin onlarda saxlanan nadir şəkillərinin üzünü çıxartdıranda, 
general babası  İbrahim ağa Vəkilov haqqında veriliş hazırlayanda arabir atası haqqında da 
soruşurdum. O da əmisi kimi suallarıma çox qısa cavab verir və nədənsə bu mövzunun üstündən 
sükutla keçirdi. 
“...Bu gün bütün bunlar qəribə görünür, ancaq o illər repressnya olunanların hətta uşaqları 
da bəzən öz ata-analarının günahkar olmasına inanır və açıq-aşkar onlardan üz çevirirdilər. Bu nə 
ilə əlaqədar idi? Qorxaqlıqla, öz şəxsi həyatını qorumaqla? Bu da vardı, amma əsas səbəb yalnız 
kor-koranə, fanatik inam idi”. 
Professsor Nikolay Truşenkonun bu sətirlərini “Smena” jurnalında (1988, № 9) oxuyanda 
dərhal Leyla xanımı xatırladım. Susmağının səbəbini sanki bu sətirlərdə tapmışdım. Elə ki, atası 
haqqında danışmağa başladı, bir daha gördüm və hiss etdim ki, Leyla xanımdan qorxu hissi 
doğrudan da çox uzaqdır. Zarafat deyildi, doğma atadan danışmaq, yazmaq əlli ildən çox idi 
yasaq edilmişdi. O, heç vaxt “xalq düşməni” atasından üz döndərməmişdi. Nə kor-koranə, 
fanatikcəsinə “ellər atası Stalinə”, nə də cəllad M.C.Bağırova özünün pənahı kimi pərəstiş edə 
bilməmişdi. O illərdə incidilmiş  əlli bir min “gözükölgəli” azərbaycanlı ailəsindən biri kimi 
dərdini ürəyində  çəkmişdi. Və  bəlkə  də Leyla xanımın ağlına gəlməzdi ki, vaxt gələcək 
aşkarlığın, demokratiyanın işığında hər şey açıq-aydın etiraf ediləcək. Bütün gümanlar, şübhələr 
ürəklərdən silinib atılaçaq, haqq-nahaq öz yerini tapacaq. 
- Təəssüf ki, mən atamı babam İbrahim ağadan daha az görmüşəm, - Leyla xanım 
söhbətinə general babasından başlayır. - İlk dəfə atam Qalib həbs ediləndə mənim cəmisi   altı   
yaşım vardı.  İkinci dəfə isə on üç yaşında idim. Ona görə  də atam haqqında anamın 
söhbətlərindən yadımda qalanlar daha çoxdur. 
  
- Bəs general babanız İbrahim ağa Vəkilov atanız həbs ediləndə sizə onun haqqında heç 
nə danışmayıb? 
  
- Yox. Babam heç vaxt oğlunun günahsız həbs olunması haqqında söhbət salmazdı. 
Sonralar mənə  məlum oldu ki, babam atamın tutulmasını ürəyində sağalmaz yara kimi 
gəzdirirmiş. Mənim kimi körpə  qız uşağına xalqının, Vətəninin rifahı üçün çalışan atamın 

---