Generallari

 
36
Yadigarovun adının çəkilməsinə baxmayaraq, onun həyat və  fəaliyyəti 1966-cı ilə  qədər 
öyrənilməmişdi. Mən elmi işimlə  əlaqədar Gürcüstan, Moskva və Leninqrad arxivlərində 
işləyəndə Ağabəyin fəaliyyəti haqqında material toplaya bildim. Həmin  ili akademiyanın “Elmi 
əsərlər”ində  “Peterburq   universitetinin ilk azərbaycanlı  məzunu” adlı elmi məqalə ilə  çıxış 
etdim. 
- Nərmin xanım, ötən əsrin əvvəllərində bizim Rusiya ilə əlaqələrimiz o qədər də yaxşı 
deyildi. Mən şəxsən bunun ilkin səbəbini mənzilin uzaqlığında, bir də din ayrılığında görürəm. 
Bizə çox az ziyalımızın o vaxtlar Rusiyada yaşayıb-yaratması  məlumdur. Mirzə Kazım bəy, 
Mirzə Cəfər Topçubaşov, İbrahim Rəhimov, Mahmud İsmayılov və başqaları. Bəs neçə olub ki, 
Ağabəy Yadigarov o illərdə Peterburqa gedib çıxıb? Yəqin ki, bunun bir səbəbkarı, vasitəsi 
olub? 
- Ağabəy Yadigarovun Peterburqa getməsinin səbəbkarı  məşhur  şərqşünas Mirzə  Cəfər 
Topçubaşovdur. Bu görkəmli   alim Ağabəyin doğma dayısıdır. Arxiv sənədləri göstərir ki, 
1844-cü ilin yazında Peterburq universitetinin şərq  şöbəsinə Zaqafqaziya gənclərinin 
nümayəndələrini göndərmək üçün heç bir perspektiv olmayanda, universitetin fars dilçiliyi 
kafedrasını professoru Mirzə  Cəfər Topçubaşov həmin  şöbəyə öz bacısı  oğlu Ağabəy 
Yadigarovun dövlət xərci ilə  qəbul edilməsi barədə xahişlə müraciət edib. Ağabəy Yadigarov 
həmin ilin yayında Üçüncü dərəcəli Peterburq gimnaziyasını bitirmişdi. 
Yadigarov haqqında bioqrafik məlumat son dərəcə az və natamamdır.  Əldə olan 
sənədlərə  əsasən, A.Yadigarov 1823-cü ildə Gürcüstanda bəy ailəsində doğulub. Peterburq 
gimnaziyasına 1837-ci ildə daxil olub. 1844-cü ilin iyun ayınadək ümumi əsaslarla gimnaziya 
nəzdindəki pansionda tərbiyə alıb. Uzun yazışmalardan sonra imperatorun razılığı ilə professor 
M.C.Topçubaşovun xahişi nəzərə alınıb, Ağabəy Yadigarovun dövlət xərci ilə oxuması üçün 
Peterburq universitetinin rektoruna sərəncam verilib. 
Ağabəy Yadigarov Peterburq gimnaziyasını bitirdiyinə görə qəbul imtahanları vermədən 
universitetin şərq şöbəsinə daxil olub. 1844-cü il iyulun 22-dən Ağabəy universitetin nəzdindəki 
pansiona götürülüb. 
1848-ci ildə Yadigarov imtahanları  əla qiymətlərlə verib universiteti bitirir. Alimlik 
dərəcəsini yerinə yetirdiyinə görə  Şərq dilçiliyi üzrə namizəd adı alır. Universiteti bitirdikdən 
sonra Ağabəy Yadigarov hələ bir müddət Peterburqda, çarın müsəlman komandasının konvoy 
komandiri, rotmistr olan qardaşı İsrafil bəy Yadigarovun yanında qalır. 
- Bəs Qafqazdakı  fəaliyyətinə  nə vaxtdan başlayıb, bu barədə  məlumat  əldə edə 
bilmisinizmi? 
- 1848-ci ilin may ayında A.Yadigarov Qafqaz canişininin sərəncamına göndərilir. Onu 
canişinlikdə  dəftərxana  şöbəsinin müdir müavini təyin edirlər. O, burada otuz beş ildən çox 
xidmət etmişdir. Hərtərəfli təhsil almış Ağabəy Yadigarov öz bilik və bacarığından istifadə üçün 
imkan tapa bilməmişdir.  Şərq və rus mədəniyyətinə yaxından bələd olan Ağabəy öz milli 
mədəniyyətini də dərindən bilir, ona hədsiz hörmət bəsləyirdi. Xalqının bu sahədə ehtiyaclarını 
da   yaxşı başa düşürdü.   O, Azərbaycan əlifbasının islahatı    uğrunda    böyük    mütəfəkkir 
Mirzə Fətəli Axundovla birgə çalışmışdır. M.F.Axundovun şəhadətinə görə Ağabəy Yadigarov 
ərəb əlifbasının yeni, daha mükəmməl əlifba ilə əvəz edilməsi haqqında fikirlərini ifadə edən bir 
kitabça da yazmışdır. 
  
- Nərmin xanım, otuz beş ildən çox Qafqaz canişinliyində saray müşaviri kimi fəaliyyət 
göstərən Yadigarovun xidməti dövlət tərəfindən layiqincə qiymətləndirilibmi? 
-  İnamla demək olar ki, yox! Sənədlər göstərir        ki,    Ağabəy Yadigarov çox sadə, 
vəzifəyə  və  təltifata can atan adam olmayıb. O, əvvəl dəftərxanada, sonra isə canişinliyin baş 
idarəsində qulluq etmişdir. Onun xidməti müsəlmanlar üçün təsis edilmiş dördüncü dərəcəli 
müqəddəs Vladimir ordeni ilə qiymətləndirilib. 
1853-56-cı illərdə Krım müharibəsindən xatirə olaraq verilmiş Andreyev lenti üzərindəki 
bürünc medal onun otuz beş ildən çox xidməti müqabilində yeganə təltifatı olub. 
Uzun axtarışlardan sonra mən Ağabəy Yadigarovun nəvələrini və onun böyük bacısı 
Məsumə xanımın uşaqlarını tapa bildim. Onlardan böyüyü Sara xanım Talışinskaya - 

---

 
37
Xürrəmoviç dedi ki, babam ötən əsrin doxsanıncı illərində Tiflisdə vəba epidemiyasından vəfat 
etmişdir. Həqiqətən də 1892-ci ildə Qafqazda güclü vəba epidemiyası yayılmışdı. Ölüm tarixini 
belə dəqiqləşdirdik. Yadigarovun ömrünün son illəri haqqında isə demək olar ki, heç nə məlum 
deyil. 
 
 
GENERAL MİRKAZIM BƏY TALIŞXANOV 
 
Talışxanovlar nəslindən olan generallarla maraqlanmasaydım, Yadigarov qardaşlarından 
illərlə  zərrə-zərrə topladığım bu,  faktlar bəlkə  də, heç işıq üzü görməyəcəkdi. Çoxdan 
topladığım faktları  işləməyə bir istinad nöqtəsi tapa bilmirdim. Söz sözü çəkib gətirən kimi, 
mövzu da mövzunu üzə çıxartdı. 
Yadigarov qardaşları haqqında axtarışlarım az qala məni  əsas məqsəddən-
Talışxanovlardan yayındırmışdı. Bu nəsil əsil-nəcabəti olan üç ziyalı ailə ilə yaxın qohum olub: 
yadigarovlar, vəkilovlar və  vəzirovlar. Hər üç nəsil də xalqımızın maarif, mədəniyyət və  hərb 
tarixinə görkəmli oğullar bəxş edib. 
Mirkazım bəy Talışxanov nəslin üçüncü generalıdır. Onun ulu babası Qaraxan Lənkəran 
xanlığının  əsasını qoyub. Xanlığın siyasi və iqtisadi qüdrətini möhkəmlədən Qaraxan İran 
təhlükəsindən qorunmaq üçün nizami qoşun təşkil edir. Müstəqil Talış xanlığı yaradır. 1786-cı 
ildə Qaraxan vəfat etdikdən sonra yerinə oğlu Mir Mustafa xan keçir. 
Bəzi tədqiqatçılar bu nəsildən dörd və daha artıq general olduğunu deyirlər. Tədqiqatçı 
Gülməmməd Məmmədov “Leninçi” qəzetində (2.VIII.1988) çıxış edərək, Talışxanovların dörd 
generalının adını  çəkir. Lakin təəssüf ki, onlardan tək biri haqqında-general-leytenant Mir 
Mustafa xan haqqında maraqlı yazı dərc etdirib. 
Məmmədovun yazdığına görə 1812-ci il avqustun doqquzunda ölüm-dirim vuruşmasında 
Lənkəran-Ərkivan qalaları İran ordusu tərəfindən alınır. Lənkəran qalasından çəkilməyə məcbur 
olan Mir Mustafa xan mübarizədən  əl çəkmir, özündən çox qüvvətli olan İran ordusuna qarşı 
döyüşü davam etdirir... Lənkəran qalasında iranlıların dörd minlik qoşunu yerləşdirilmişdi. 
Vəziyyəti nəzərə alan Mir Mustafa xan Rusiyadan yardım istəməyə məcbur olur. Qafqazda olan 
rus ordusunun komandanı general N.F.Rtişşev İran qoşunlarını  Lənkərandan çıxartmaq istəyən 
Mir Mustafa xana kömək etmək uçün 1812-ci il dekabrın birində general P.S.Kotlyarevskiyə 
göstəriş verir. 
1813-cü il yanvarın birində Talış qoşununun köməyi ilə Lənkəran qalasını ruslar alır. Bu 
münasibətlə imperator I Aleksandr Talış xanı  və Talış qoşununun sərdarı Mir Mustafa xanı 
general-leytenant rütbəsilə təltif edir. 
General-leytenant Mir Mustafa xan Talışxanov 1814-cü il iyulun 26-da Lənkəranda vəfat 
edir. 
Müəllif Miribrahim bəy Talışınskinin də general-mayor olduğunu qeyd edir. Amma 
hələlik nə təvəllüd, nə ölüm tarixi haqqında faktı dəqiqləşdirə bilməyib. Bizə isə Miribrahim bəy 
haqqında ilk milli qəzetimiz olan “Əkinçi”nin 26 may 1877-ci il tarixi nömrəsindəki elandan 
başqa heç nə məlum deyil. Qəzet “Təzə xəbərlər” bölməsində yazır: “Badikubə quberniyasından 
cəm olunan süvari əsgərə polkovnik Miribrahimbəy Talışxanov hakim, yəni polkovoy komandir 
təyin olub”. 
General Mirkazım bəyin qohumu və müasiri Miribrahim bəy general-mayor rütbəsi ala 
bilibmi? Bu hələlik tədqiqatını gözləyən ciddi bir məsələdir. 
Mirkazım bəy Talışxanovun atası Mirəlixan da hərbçi olmuşdur. O, orduda iyirmi ilə 
qədər xidmət  etdikdən sonra ştabs-kapitan rütbəsində istefaya çıxmışdır. Atanın hərbi sənətini 
davam etdirən Mirkazım bəy iyirmi bir yaşında ikinci dərəcəli Konstantin yunkerlər məktəbini 
bitirib. Bundan əvvəl o, Bakıdakı realnı  məktəbinin tam kursunda oxumuşdur. Cəmi birillik 
xidmətdən sonra ona unter-zabit rütbəsi verilir. 
1877-ci ildə Rusiya Türkiyəyə müharibə elan etdi. Balkanlar kimi Qafqaz da hərbi 
əməliyyat meydanı oldu. On altıncı qrenadyor Minqrel alayının praporşiki Mirkazım bəy də 

---