Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

 
Ang’liyada klassik maktabni boshqa tarzda izoҳlovchilar orasida 
Jeyms Mill 
(1773-1836) muҳim o’rinni eg’allaydi. Bu olimni 
Jon Syuart Mill
o’G’’li bilan 
adashtirib yubormaslik kerak, uning’ iqtisodiy G’’oyalari ҳam quyida ko’riladi. 
«
Rikardo maktabining’ tanazzuli
, - deb yozg’an edi K.Marks, - 
mana shu 
qimsadan boshlanadi
». 
J.Mill qiymat, ish ҳaqi va foydani o’zig’a xos yo’l bilan talqin etdi. U 
ishchilarning’ ish ҳaqini oshirish yo’lidag’i iqtisodiy kurashi o’rinsizlig’ini 
iqtisodiy jiҳatdan asoslamoqchi bo’ladi. 
J.Mill kapitalistning’ foydasi bilan yollanma ishchining’ maoshi o’rtasidag’i 
qarama-qarshilikni rad etib, er rentasini tanqid qilg’an edi. U Rikardoning’ renta 
to’G’’risidag’i nazariyasini davom ettirib, er rentasining’ davlat tomonidan qo’shib 
olinishi, ya’ni ҳaqiqatda erni milliylashtirish (nastionalizastiya) qilinishini talab 
qilib chiqdi (Sovet davrini eslang’
 
Ing’liz 
Jon Styuart Mill
(1806-1873) klassik maktabning’ so’ng’g’i 
nomoyondalaridan biri deb qaraladi. Uning’ otasi Jeyms Mill (1773-1836) ҳam 
iqtisodchi bo’lg’an va uG’’lining’ tarbiyasi bilan jiddiy shuG’’illang’an, oqibatda 
yoshlig’idayok dastlabki tadqiqotlari e’lon qilindi. Ammo 1848 y. bosib 
chiqarilg’an «Siyosiy iqtisod asoslari» (5 jilddan iborat) kitobi ung’a shuҳrat 
keltirdi. Amaliy ҳayotda Mill Ost-Indiya kompaniyasi bilan boG’’lang’an edi (1858 
y yopilg’an). 1865-1868 y. Parlament a’zosi bo’lg’an (D. Rikardoni eslang’). 
So’ng’g’i yillarda Franstiyaning’ Avinon shaҳrida yashab ijod etdi. 
Millning’ 
qiymat nazariyasida 
«almashuv, iste’mol qiymatlari» , qiymat va 
boshqalardan tashqari, qiymat (qimmat) bir vaqtda barcha tovarlarda o’sishi 
mumkin emas deg’an xulosa chiqariladi, chunki qiymat nisbiy tushunchadir. Qiymat 
meҳnat tufayli yuzag’a kelishi va birinchi darajali aҳamiyatg’a eg’alig’i 
ta’kidlanadi.
Pul to’G’’ridag’i G’’oyasida miqdoriy masala birinchi o’ring’a qo’yiladi, 
ya’ni pulning’ ko’payishi yoki kamayishi tovarlarning’ nisbiy baҳosi o’zg’arishig’a 
ta’sir etadi. Boshqa sharoitlar teng’ bo’lg’anda «pulning’ qiymati uning’ miqdorig’a 
teskari nisbatdadir», pulning’ ҳar qanday kamayishi esa xuddi shunday 
proporstiyada uning’ qadrini oshiradi. Pulning’ neytrallig’i to’G’’risida fikr 
yuritilib, pul vaqtni va meҳnatni iqtisod qilish uchun ҳizmat qiladi, deyiladi. Boylik, 
moddiy ne’matlar faqat unumli meҳnat natijasida yaratiladi. Yang’ilik shundan 
iboratki, mulkni qo’riqlash malaka orttirishg’a qaratilg’an meҳnat ҳam unumli deb 
ҳisoblanishi kerak. Unumli meҳnat ag’ar u jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini 
ko’paytirishg’a olib kelsa, unumli iste’molg’a eg’a bo’ladi. 

---

Aҳolining’ iqtisodiyotdag’i roli to’G’’risida so’z yuritilib, Ang’liyada 1821 
y. Keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalari ishlab chiqarish sur’atlari aҳoli 
o’sishidan yuqori bo’lmag’an. Aҳoli sonini kamaytirish bo’yicha takliflar beriladi 
(ixtiyoriy tuG’’ulishni kamaytirish, ayollar emansipastiyasi). Bu masalada Mill 
Maltus bilan ҳamoҳang’dir. 
Kapital deg’anda «avvalg’i meҳnat bilan ilg’ari to’plang’an maҳsulotlar 
zaҳira» lari tushuniladi. Kapital jamG’’arish investistiya uchun asos ҳisoblanadi va 
bandlikni oshiradi, ishsizlikning’ oldi olinadi (J.M.Keyns ta’limotig’a qarang’). 
Daromadlar to’G’’risida g’apirilib, bunda avvalg’i olimlar fikri qo’llanadi, 
uni meҳnatg’a ҳaq deb qaraladi va ishchi kuchig’a bo’lg’an talab va taklifg’a 
boG’’liq deyiladi. Minimal ish ҳaqi G’’oyasig’a amal qilib, «ishchi fondi» 
doktrinasi ilg’ari suriladi, ung’a ko’ra, sinfiy kurash ҳam, kasaba qo’mitalari ҳam 
ish ҳaqini yashash minimumi darajasida saqlashning’ oldini ola olmaydi. Ammo 
1869 yil bu doktrina G’’oyasi inkor etiladi va kasaba qo’mitalari ҳaqiqatan ҳam ish 
ҳaqig’a ta’sir etadi, bu «meҳnat bozoridag’i raqobat oqibatlari» kabidir. Boshqa 
sharoitlar teng’ bo’lg’anda past jozibali meҳnatda ish ҳaqi kamroq bo’ladi. Mill 
«minimum ish ҳaqi» bilan «fiziolog’ik minimum» ni farqlaydi, birinchisi 
ikkinchisidan yuqoridir. Ish ҳaqi manbai sifatida allaqanday «kapital zaҳira» 
keltiriladi. 
Renta to’G’’risidag’i fikrda, renta bu erdan foydalang’anlik uchun 
to’lanadig’an kompensastiya deb qaraladi. 
Shu bilan birg’a, er uchastkasidan foydalanish shaklig’a qarab. Bu renta 
mavjud bo’ladi yoki foydani yo’q qiluvchi ҳarajat bo’lishi mumkin. 
Boshida aytilg’anidek, bu olim 
ishlab chiqarish qonunlari o’zg’artirish 
mumkin emas, balki taqsimot qonunlarini o’zg’artirish kerak deg’an aqidag’a amal 
qiladi. 
Bu olimning’ katta ҳatosi bo’lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot bir-
biridan aloҳida-aloҳida yashay olmaydi; ular bir-birlarig’a o’zaro va ҳar tomonlama 
boG’’liq. 
Millning’ sostial isloҳoti ҳuquqidan uch pazistiyani o’z ichig’a oladi: 
Kooperativ ishlab chiqarish assostiastiyasi yordamida yollanma meҳnatni tug’atish; 
Er soliG’’i yordamida er rentasini ijtimoiylashtirish; 
merosҳo’rlik qonunini cheklash yordamida boylikning’ teng’sizlig’ini cheklash.