Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

3. FRANЦIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI 
Franstiyadag’i shu davrdag’i iqtisodiy G’’oyalarning’ rivoji 
Jan Batist Sey
(1767-1832) nomi bilan boG’’liq. Bo’lajak olim Lionda savdog’ar oilasida tuG’’ildi 
va keyinchalik yirik fabrikantg’a aylandi. U yaxshi ta’lim oldi, ammo savdo 
soҳasida ancha erta ҳizmat qila boshladi. U inqilobni qo’lladi. 
Napoleon Bonapart
xukumatida moliya soҳasida ishladi. Uning’ birinchi asari «
Siyosiy iqtisod risolasi
» 
1803 yilda chiqdi va ҳayoti davomida besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi 
va uning’ bosh asari sifatida qoldi. 1817 yilda «
Siyosiy iqtisod katexizisi
» 
(Katexizis - g’rekcha «nasiҳat», «qo’llanma» mazmunig’a eg’a), 1828-30 yillarda 
olti tomlik «
Siyosiy iqtisod kursi
» kitobi ҳam chop etildi. Bu kitoblarda u sanoat 
burjuaziyasi tarafdori, merkantilizm dushmani va iqtisodiy liberalizmni qo’llab-
quvvatlovchi olim sifatida ma’lumdir. 

---

Sey Smit ta’limotini tarG’’ib etish va sistematik izoҳlash baҳonasida uning’ 
ilmiy jiҳatdan ancha bo’sh G’’oyalarini rivojlantirdi va tartibg’a soldi. D.Rikardo 
bu olimning’ ilmiy merosig’a yuqori baҳo berdi va uning’, ya’ni «Sey qonuni» ni 
tan olg’an. 
Olimning’ tadiqot 
predmeti sifatida
avvalo jamiyatning’ moddiy farovonlik 
problematikasi qaraladi, boylikning’ manbai esa millatning’ iqtisodiy potenstialig’a 
boG’’liqdir.
Tadqiqot uslubida
esa aniq fanlar (mas.,fizika) tajribasidan foydalanish kerak 
deydi. Metodolog’ik jiҳatdan bu universal va ҳal qiluvchi aҳamiyatg’a eg’a 
bo’lg’an qonun, kateg’oriya va nazariyalar tan olshni zarur – deg’anidir. Taniqli 
iqtisodchi J. K.G’elbreyt fikricha, «Sey qonuni»ni tan olish yoki olmaslik XX 
asrning’ 30-yillarig’acha iqtisodchilarni aҳmoqlardan ajratish belg’isi sifatida 
qaralg’an. Bu qonunda bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat sinflari 
manfaatlarining’ uyg’unlig’i (g’armoniyasi) asosiydir. Lekin uning’ fikrlarida o’ta 
soddalik va yuzakilik alomatlari ko’pdir. 
Sey siyosiy iqtisodni uch qismg’a bo’ladi: ishlab chiqarish, taqsimot va 
iste’mol. Bu klassifikastiya takror ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o’rtasidag’i 
yuzaki boG’’lanishni aks ettiradi. Taqsimot va iste’molning’ iqtisodiyot fanining’ 
mustaqil bo’laklari sifatida ajratilishi va ularning’ mustaqil soҳa sifatida ishlab 
chiqarish bilan yonma-yon qo’yilishi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni unsurlari 
o’rtasidag’i ҳaqiqiy aloqalar buzib ko’rsatiladi, chunki ma’lum tipdag’i ishlab 
chiqarish munosabatlari doim taqsimot va iste’molning’ ma’lum tarkibini vujudg’a 
keltiradi. 
U ҳayoti davomida siyosiy iqtisod masalalarini imkoni boricha sodda va aniq 
izoҳlashg’a intildi. Birinchilardan bo’lib ishlab chiqarish omillari: meҳnat, kapital 
va erning’ maҳsulot qiymatini ҳosil qilishda teng’ ishtirokini aniq ifodaladi (bu fikr 
yuqorida eslab o’tilg’an). Ҳozirg’i davr olimlari kapitalizmning’ (bozor) tizimini 
shu uch omil bilan boG’’laydilar. 
XIX asrning’ boshlarida shu uch omilg’a asoslang’an G’’oyalar rivoj topdi. 
Meҳnat - ish ҳaqi, kapital - foyda, er - renta: shu uch o’zaro boG’’liq (uch birlik) 
formula Sey ta’limotida muҳim o’rinni eg’allaydi. Uning’ 
qiymat
va 
daromadlar
to’G’’risidag’i ta’limoti o’zig’a xos ravishda xal etildi. Klassik maktabdan farqli 
ravishda tovar qiymati uni ishlab chiqarishg’a sarflang’an meҳnat bilan emas, 
uning’ foydalilig’i bilan aniqlanadi, shunday qilib «
Foydalilik nazariyasi
»g’a asos 
solindi.
Qiymatni foydalilik bilan almashtirish oqibatida daromadlar masalasi ҳam 
shu asosda echib beriladi. Ishlab chiqarishda uch omil ishtirok etadi (meҳnat, 
kapital, er) va ularning’ ҳar biri qiymatni ҳosil qilishda ma’lum xizmatni amalg’a 
oshiradi. Uch omil uch xil daromadni yuzag’a keltiradi. Bunday tushuntirish 
niҳoyatda sodda va yuzaki ҳisoblanadi. Chunki unda ishlab chiqarish omillari to’la 
ҳuquqli ҳamkorlik asosida uyG’’un - g’armonik ҳarakat qiladi, xech qanday 
ekspluatastiya tan olinmaydi. Seyning’ izchil izdoshi