Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

Aҳoli 
nufusi qonuni to’G’’risidag’i tajriba
» (1798), «
Er rentasining’ tabiati va o’sishi 
to’G’’risidag’i tajriba
» (1815), «
Siyosiy iqtisod prinstiplari
» (1820 yilda 
yozilg’an va avvalg’i kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarg’a aylantirilg’an). Bu asar 
uning’ do’sti D.Rikardoning’ «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» asaridan uch yil 
keyin chiqqan bo’lib, nazariy metodolog’ik jiҳatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu 
asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini ҳimoya qiladi, ammo er eg’alari va 
kapitalist-fabrikantlarning’ manfaatlari mos kelsa va ishchilarg’a qarshi qo’yilsa, 
ularning’ ikkalasini qo’llab-quvvatladi, xukmron sinflarni oqladi, ommaning’ och-
yalanG’’ochlig’i va oG’’ir aҳvolida ularning’ ҳech qanday aybi yo’qlig’ini 
isbotlamoqchi bo’ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish keraklig’ini u ҳayolig’a ҳam 
keltirmadi, buni o’zig’a xos utopiya deb ҳisobladi. 
Asosiy iqtisodiy masalalarni yag’ona bir omil asosida oddiyg’ina 
tushuntirishg’a ҳarakat qilinadi. 
M. Blaug’ning’ ta’kidlashicha, Maltus buyicha insoniy jamiyatni sostial 
qonunlar (sostial isloҳotlar) yordamida ҳar qanday ong’li takomillashtirishg’a 

---

urinish eng’ib bo’lmas insonlar ommasi tomonidan surib tashlanadi va shu sababli 
ҳar bir odam o’zi ҳaqida o’zi jon kuydirmoG’’i va o’zining’ xatolari uchun to’la 
javob berishi kerak. 
Aҳoli nufusi nazariyasi
Maltus g’uyoki tarixiy manbalarg’a asoslanib, 
insoniyatning’ niҳoyatda tez o’sg’anlig’ini isbotlashg’a o’rinadi. Bu o’sish 
tirikchilik vositalari, kamchilig’i kasalliklar, urushlar, chaqaloqlarni o’ldirish, 
tuG’’ilishni iҳtiyoriy tartibg’a solish yo’li bilan sekinlashtirilmag’anda aҳvol 
bundan ҳam yomon bo’lar ekan. 
Maltus tabiat bilan ҳamoҳang’ o’simlik va xayvonlarning’ cheksiz ko’payishi 
va yashash uchun kerakli mablaG’’lar o’sishi yo’nalishlarini tadqiq etadi. Ag’ar 
insonlar ҳar 25 yilda ikki marta ko’payib, g’eometrik prog’ressiya asosida ortib 
borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 va ҳokazo), tirikchilik vositalari eng’ qulay 
sharoitlarda ҳam arifmetik prog’ressiya asosidag’ina ko’payishi mumkin (1, 2, 3, 4, 
5, 6, 7 va ҳokazo). 
Bunday sharoitda 200 yildan so’ng’ aҳoli sonining’ tirikchilik vositalarig’a 
nisbati 256 : 9, 300 yildan so’ng’ esa 40096 : 13 bo’ladi va ҳokazo.
Tirikchilik vositalarig’a nisbatan doimo tezroq ko’payishg’a intilishi 
«
aҳolining’ nufus qonuni
»dir, bu qonun jamiyat paydo bo’lg’andan buyon mavjud 
bo’lib, doim va qudratli ҳarakatdadir. Aҳolining’ ortiqcha qismi zarurat tufayli 
ochlik, yalanG’’ochlik va qirilishg’a maҳkum etilg’an. 
Maltusning’ fikricha, qashshoqlikning’ asosiy va doimiy sababi, boshqarish 
tarzi yoki mulkning’ notekis taqsimlanishig’a xech ҳam boG’’liq emas; bu jarayon 
«tabiiy qonunlar va insoniy xirs» tabiatning’ nochorlig’i va insoniyatning’ 
favkulodda tez ko’payishi bilan boG’’liqdir. Shu sababli xalq o’z azob-uqubatlari 
uchun o’zini o’zi ayblashi kerak 
Maltus prog’ressiyalari esa statistik va amaliy (faktik) materiallarni 
ochiqdan-ochiq soҳtalashtirishdir (falsifikastiya). Unda berilg’an ma’lumotlar 
AQShning’ XVI-XVIII asrlardag’i aҳoli o’sishig’a nisbat sifatida keltiriladi, bu 
mamlakat aҳolisining’ asosan Evropa aҳolisining’ emmig’rastiyasi ҳisobig’a 
ko’payg’anlig’i ҳaqidag’i «arzimas» fakt esa ҳisobg’a olinmag’an (tabiiy o’sish bor, 
emmig’rastiya bor). 
Maltus o’z fikrini «isbotlash» uchun «
tuproq unumdorlig’ining’ pasayib 
borishi
» nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyag’a ko’ra, erg’a sarflang’an 
qo’shimcha kapital g’o’yoki maҳsulotni proporstional tarzda ko’paytirishg’a imkon 
bermas emish, binobarin odamlar o’zlarini oziq-ovqat va boshqa tovarlarg’a 
bo’lg’an etiyojlarini qondiradig’an maҳsulotlarni to’la ҳajmda etishtira olmaydilar. 
Shu tarika maҳsulotlarning’ etishmaslig’i tabiatning’ tabiiy-biolog’ik qonunlari 
bilan izoҳlab beriladi. Bu «qonun»da jon bor albatta, masalan bir g’ektar er bilan 
dunyoni boqib bo’lmaydi, lekin ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli ko’pg’ina davlatlar 
erdan niҳoyatda unumli foydalanib oziq-ovqat va boshqa muammolarni xal 
etmoqdalar. Demak, bu «qonun» ҳam nazariya, ҳam amaliyot tomonidan inkor 
qilinadi. Bung’a «ko’k inqilob»ni misol keltirish mumkin. 
«Ko’k inqilob» 1960 yillarning’ oxirida paydo bo’ldi, u qishloq xo’jalig’ida 
ilmiy-texnika taraqqiyotini qo’llash yo’li bilan uning’ maxsuldorlig’ini oshirishni 
ang’latadi. Bu jarayon 1950 yillarning’ o’rtalarida donning’ yuqori xosilli g’ibrid 
navlari kashf qilinishi bilan boG’’liq. 

---

Bir qancha mamlakatlar «ko’k inqilob»dan foydalanib ancha katta yutuqlarni 
qo’lg’a kiritdilar. Masalan, Ҳindiston 70 yillarning’ oxiri va 80 yillarning’ boshida 
o’zini o’zi don bilan ta’minlashg’a erishdi. Bu erda 1976 yilda 120 million tonna 
don olindi, bu 1950 yilg’a nisbatan 2.5 marta ko’pdir, 1989 yilda esa 200 million 
tonnag’a yaqin don olindi, shundan 165 million tonnasi g’uruch va buG’’doydir. 
Filippinda 1965-89 yillarda sholi xosildorlig’i bir necha marta, ya’ni 1.7 mln 
tonnadan 9.5 mln tonnag’a o’sg’an bo’lsa, Indoneziyada bu ko’rsatkich g’ektarig’a 
18.1 stentnerdan 42.3 stentnerg’a o’sdi. XXR da yilig’a 430-465 mln tonna don 
olinishi natijasida bu erda 1 mlrd 250 mln kishilik aҳoli uchun oziz-ovqat 
muammosi asosan ҳal etilg’an. 
Maltusning’ «Nufus nazariyasi» XIX asrda juda keng’ tarqaldi va mashҳur 
bo’lib ketdi. Ҳozirg’i davrda ҳam yang’i zamonaviy maltuschilar G’.Butul, 
N.Chemberlen, P.Erlix, U.Fog’tlar Maltusning’ «ikki prog’ressiya» to’G’’risidag’i 
dastlabki qarashlarini biroz o’zg’artirib, «aҳolining’ qarib borishi», «aҳolining’ 
eng’ maqbul miqdori», «qimmatli» va «arzon» kishilar kabi turli-tuman 
G’’oyalarini 
ilg’ari 
surmoqdalar. 
Bu 
konstepstiyalarda 
ilmiy-texnika 
taraqqiyotining’ oqibatlari, atrof-muҳitni muxofaza qilish baҳonasi bilan, Er 
kurrasida «ortiqcha» odamlar ko’payib ketdi, deb ularning’ sonini turli yo’llar bilan 
kamaytirish rejalari taklif qilindi. 
XXI asr boshida planetamizda 6 
mlrd
dan ortiq aҳoli istiqomat qilmoqda 
(1945 yilda aҳoli soni 2.5 
mlrd
edi) va bu ko’rsatkich tobora ortib bormoqda. Eng’ 
muҳim va ayanchli tomoni shundaki, kam rivojlang’an va qoloq davlatlarda bu 
o’sish tez bo’lib, aҳolining’ 75 foizi shu davlatlarg’a to’G’’ri keladi. Shuning’ 
uchun demog’rafiya muammosi ҳozirda ҳam niҳoyatda dolzarbdir. Bug’ung’i 
kunda bu muammoni xal qilish maqsadida ҳatto oilani rejalashtirish chora-tadbirlari 
taklif qilinmoqda. 
London dorilfununining’ siyosiy iqtisod professori