GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

464

yürütme komitesi haberleri)” adlı gazete çıkarılmıştır. 24 Mart 1920 tarihinde 

“Krasnıy Amudarinets (Kızıl Amuderya)” gazetesi yayın hayatına başlamıştır. Bu 

gazetenin adı sonraları “Amudarinskaya Jizn (Amuderya Hayatı)” olarak değişmiştir. 

1924 yılına kadar yayın hayatına devam eden bu gazete 1924 yılında kapanmıştır. 28 

Nisan 1923 tarihinden 1924 yılına kadar Özbekçe yayımlanan “Dehkan Tovuşi” 

gazetesi çıkmıştır.

989

 Daha çok Sovyet hükûmetinin fikirlerini ön planda tutan bu 

gazete Karakalpakistan’ın sağ yakalarında çıkmıştır. Karakalpakistan’ın sol 

yakalarında ise 7 Mart 1920 tarihinden itibaren Hive merkezli olarak Özbekçe 

yayımlanan “İnkılâp Güneşi” gazetesi çıkmıştır. Sovyetler her ne kadar halkın 

kültürel hayatına hâkim olma çabalarını yoğun olarak sürdürmüşlerse de 

Karakalpaklar ve Özbekler kendi kültürel değerlerine sahip çıkmışlardır. Z. Velidi 

Togan, 1920 yılında Çimbay şehrinde bulunduğu dönemde Özbekler ve 

Karakalpaklar arasında yüksek bir kültürel gelişimin olduğunu belirtmiştir.

990

 

Karakalpaklar kendi dillerinde kitap ve gazete okumaya ancak özerk bölgeye 

dönüşmeleriyle başlayabilmişlerdir. Karakalpakistan’da Karakalpakça ilk gazete 

1924 yılında “Birinşi Adım  (İlk Adım)”  adıyla Törtkül’de ve “Erkin Karakalpak” 

adıyla Hocaeli’de yayımlanmıştır. Bu iki gazete 18 Kasım 1924 yılında birleşmiş ve 

“Erkin Karakalpak” adıyla yayın hayatını sürdürmüştür. Bu gazetenin ismi ileriki 

dönemlerde “Miynetkeş Karakalpak (Emekçi Karakalpak)”, “Kızıl Karakalpakistan” 

ve “Sovyet Karakalpakistanı” olmuştur. Karakalpakistan’da ilk Rusça gazete ise 

1919 yılında “Trudovoy Karakalpak (Emekçi Karakalpak)” adıyla çıkmıştır. Bu 

gazetenin adı sonra “Sovyetskaya Karakalpakiya” olmuştur. 1919 yılında ayrıca 

“Karakalpak Komsomolları (Karakalpak Komünist Gençliği)” gazetesi de çıkmıştır. 

1932 yılında “Jetkinşek (Yetişkin)” gazetesi çıkmaya başlamıştır. Ulusal gazetelerin 

yanında yerel gazeteler de Sovyet rejiminin yerleşmesine hizmet etmiştir. 1939 

yılında ise dergiler yayımlanmıştır. 1929 yılında Karakalpakistan devlet yayın evi 

açılmıştır. Bu yayın evi 1931 yılında gazete, dergi ve kitap yayın evi olmuştur. 1990 

yılında ise adı  bilim yayın evi olarak değişmiştir. Sovyetler Birliği döneminde 

uygulanan siyaset gereğince 1931 yılından itibaren Karakalpakistan Özerk 

                                                 

989

  İ. A. Semenov, “O zarojdenii karakalpakskoy sovetskoy peçati” (Karakalpak Sovyet Basınının 

Doğması Hakkında), Karakalpakstan Vestnik, No:4, Nökis 1997, s. 60–62. 

990

 Z. V. Togan, Bugünkü Türk İli, s. 33. 

---

 

465

Cumhuriyeti’nde yayımlanan bütün gazete ve dergiler tamamıyla Latince 

yayımlanmaya başlamıştır. 1933 yılında da Latinceye geçiş tamamlanmıştır.

991

 

  

Sovyet Karakalpakistan hükûmeti, İkinci Dünya Savaşı  yıllarında cephe 

gerisinde halkı yanına çekmek ve insanları savaşmaya teşvik etmek için basın ve 

yayını kullanmıştır. Örneğin 3 Mayıs 1943 tarihinde bir karar alarak Karakalpak 

yazarlardan cephede savaşan Karakalpakların kahramanlıklarıyla ilgili yeni eserler 

yazmalarını istemiştir. Basın ve yayın yoluyla da insanların savaşma isteğini 

artırmayı amaçlamıştır. Bunda da büyük oranda başarılı olmuştur. 

 

 

 

Resim 97:  Erkin Karakalpak Gazetesi’nin 1924 yılındaki ilk baskısının başlığından 

görünüm. (Kaynak. J. Urumbayev, Oçerki istorii şkol, s. 308.)  

 

1930–1931 yılları arasında Karakalpakça radyo yayınına başlanmıştır. 16 

Nisan 1932 tarihinde ise Törtkül radyosu yayına başlamıştır. 1933 yılından itibaren 

radyolarda Karakalpak şarkı ve türküleri ile şiirleri okunmuştur. Fakat halkın 

radyoya sahip olmaması bu tür faaliyetlerin sadece zengin ve yönetici kesim 

tarafından dinlenmesini sağlayabilmiştir.  İkinci Dünya Savaşı  yıllarında radyo 

yayınları sayesinde savaşın gidişatından haberdar olunmuştur. Radyo yayınları 

nedeniyle bazı insanlar askerlikten kaçmışlar ve devlete karşı gelmişlerdir. Bu 

nedenle de savaştan sonraki dönemlerde radyo yayınlarına kısıtlama getirilmiştir. 5 

Kasım 1964 tarihinden itibaren Nökis’te televizyon stüdyosu kurulmuştur. 

Karakalpakça ve Rusça yapılan televizyon yayınları sayesinde kültürel ve siyasî 

                                                 

991

 N. İ. Moskovkin, ayn. esr., s. 49–50. 

---

 

466

hayatta da önemli hareketlilikler yaşanmıştır. İlk yıllarda televizyon Nökis, Tahiataş 

ve Hocaeli şehirlerinde izlenebilmiştir. Karakalpaklarda televizyon olmaması da 

izlenme oranını düşürmüştür. 1970 yılından itibaren halk arasında televizyon izleme 

oranı da artmıştır. Çünkü evlere televizyon alınmaya başlanmıştır. 1970 yılından 

itibaren Moskova ve Taşkent’ten alınan programlar Karakalpakistan televizyonunda 

yayınlanmıştır.  

 

Sovyet hükûmeti döneminde açılan radyo, televizyon, kütüphane, çay evi, 

kitaplık, sinema, tiyatro vb. her şey sıkı bir denetim altında tutulmuştur. Bütün 

sunumlarda Marks ve Lenin’in fikirlerinden bahsedilmiştir. Bu kurala uymayan 

eserler yasaklanmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra halkın üzerindeki baskı daha 

da artmıştır. Sovyet hükûmeti halkın önderlerini Alman iş birlikçiliğiyle suçlamış ve 

cezalandırmıştır. Din tamamen yasaklanmış ve Sovyet anayasası hiçbir şekilde 

uygulanmamıştır.  

 

Sovyetlerin yıkılmasından sonra Karakalpakistan’ın ve Özbekistan’ın 

bağımsızlığının pekiştirilmesinde ve demokratikleşme çabalarının halka 

anlatılmasında radyo, televizyon, basımevleri vb. basın kuruluşlarının büyük rolü 

olmuştur. Karakalpakistan hükûmeti basına verdiği önemden dolayı yeni basın 

yasasını kabul etmiştir. 1990 yılında Karakalpakistan’da Bilim Basımevi 

kurulmuştur. Bu basımevi devlete bağlıdır. Devlet kitaplarının çoğu burada 

basılmaktadır. 1990 yılından önce sadece Karakalpakistan Basımevi hizmet etmekte 

iken bağımsızlıktan sonra Bilim Basımevi de kurulmuştur.

992

 1990 yılında 

“Amuderya”, “Agitator Bloknotı (Agitator defteri)” ve “Vestnik” dergileri 

çıkmıştır.

993

  

 

Karakalpakistan’da bilimsel ve sanatsal içerikli Amuderya,  Aral Kızları, 

Bilimler Akademisi Habercisi,  Karakalpakistan Muallimi vb. dergiler yayındadır.  

Gazeteler ise Erkin Karakalpakstan, Vesti Karakalpakstana, Karakalpakstan Jasları, 

Amu Tanı vb.dir. Bu gazeteler millî gazeteler olup ülke genelinde dağıtımı 

yapılmaktadır. Bu ulusal gazetelerin yanında yirmiden fazla da yerel gazete vardır.

994

  

                                                 

992

 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 505. 

993

 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 367. 

994

 Karakalpakistannın Jana Tariyhı, s. 505–506. 

---