Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Bəhmənyarın adını daşıyan Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

1996 s 406-407. rus dilində). 

Qadınlar həqiqətən də daha çox intuitiv və emosional təfəkkürə malikdirlər və bu məhz 

rasional, məntiqi təfəkkürə malik olan kişilərdə çatışmayan keyfiyyətlərdi?! Bəlkə bu müasir 

reallığın bütün müxtəlifliyini  əhatə etmək qabiliyyətinə malik olmayan, ancaq yarıtmaz 

rasional təfəkkür tərzinin ekoloji, militarist, qəddar və müxtəlif azlıqlara qarşı yönələn 

zorakılığın, elmi, siyasi, iqtisadi, əxlaqi və ideoloji konsepsiyalarındakı böhranların yaratdığı 

müasir problemlərlə əlaqədardır?! 

Beləliklə, həqiqi qender tədqiqatları mahiyyətcə ancaq qadınların kişilərin əsarətindən azad 

olmasına yönəlməyən, dünyagörüşünün "demokratizmi" kimi insan cəmiyyətinin bütün 

üzvlərinin, o cümlədən azlıqların hüquqlarının nəzərə alınmasına, onları öz hüquqlarının 

müdafiəsinə qalxmağa çağırır. Bu halda qender tədqiqatlarının siyasi aspektləri ön plana 

keçir və "təhkimçi qadın" rolunda ayrı-ayrı xalqlar, dövlətlər və  hətta başqa mənəviyyata, 

dünyagörüşünə, din və s. malik olan dövlətlər qrupu ola bilər. Qender tədqiqatları nahaq 

yerdən milli, irqi, kulturoloji və konfessional səviyyələrdə geniş ümumiləşdirilmiş xarakter 

almamışdır. 

Bu, malik olduğu geosiyasi vəziyyət və  təbii sərvətlərinə görə tarix boyu dəfələrlə 

"dünyanın ataları" tərəfindən təzyiqə  və zorakılığa məruz qalmış Azərbayçan üçün 

lazımdır. Onillik Qarabağ epopeyası  və onun ətrafında baş verən hadisələr hələ  də 

dünyada gedən patriarxal siyasətin birbaşa nəticəsidir. 

Bu gün Azərbaycanda yaranan qender tədqiqatları bu sahədə inkişaf etmiş dünya 

təcrübəsini hökmən nəzərə almalıdır. Bu, qadın hüquqlarının müdafiəsi uğrunda gedən adi 

siyasi mübarizə deyil, özündə milli və ümumbəşəri dəyərləri birləşdirən harmonik, bütöv 

cəmiyyətin yaradılması, ikili standart siyasətindən yan keçən,  əsl demokratiya uğrunda 

qedən mübarizədir. 

Aşağıda qender tədqiqatları ilə bağlı respublikada dərc olunan ədəbiyyatın qeyd olunmuş 

icmal təhlili bu istiqamətin yaranmasının  əsas mərhələlərinin bərpası  və inkişafına kömək 

etmək, tədqiqatın  əsas ideyalarını müəyyənləşdirmək, Azərbaycan  şəraitində qender 

təhlilinin özünəməxsusluğunu və respublikada onun inkişaf perspektivlərini göstərmək 

məqsədi daşıyır. Resenziyalaşdırılmış  ədəbiyyatlar ilə Azərbaycan EA Fəlsəfə  və Hüquq 

İnstitutunun "Qender tədqiqatları" bölməsində tanış olmaq olar. 

Qender tədqiqatları ilə tanışlıga tədqiqatın tarixini, nəzəriyyəsini, predmet və obyektini, 

əsas ideyalar və kateqoriyalar aparatını  işıqlandıran ümumi işlərdən başlamaq 

məqsədəuyğundur; buraya müxtəlif dövrlərdə yaranan feminist ideyalarının mənbələrini 

təhlil edən, onların XX əsrdə  Qərb mədəniyyətinin sistematik tənqidinə  qədər inkişaf 

etdirən, kişilər və qadınların cinslərarası  və qenderoloji differensasiyaları arasında olan 

fərqləri müəyyənləşdirən, qenderi humanitar biliklər sırasında yeni bir bilik sahəsi kimi 

ayıran ədəbiyyatları da aid etmək olar. 

Yuxarıda qeyd olunan suallar hələki azərbaycan dilində olan yeganə  dərslikdə qismən 

işıqlandırılmışdır: 

Əli Seyidabas oğlu, Rəna Seyidrza qızı, "Qender 

tədqiqatları"(cəmiyyətdə cinslərin sosial rolları  və qarşılıqlı münasibətlərinin bəzi fəlsəfi 

problemləri: Bakı, "Ağrıdağ",  1999); Məcmuədə Azərbaycanda qender problematikası ilə 

bağlı olan son statistik rəqəmlər öz əksini tapmışdır. 

Qender tədqiqatları haqqında ümumi məlumatı "40-cı paralel" jurnalında dərc olunan "Edip 

kompleksləri ləğv olunur" məqaləsindən almaq olar. (Bakı,  1998, N 2, s 35-38., 

Ə.Abasovun BMT "Qender İnkişaf proqramının milli koordinatoru R.İbrahimbəyova ilə 

müsahibəsi). 

Azərbaycanda bu yeni itstiqamətin genişləndirilməsində  İP "Qender inkişafda"  şöbəsinin 

(rəhbəri R.İbrahimbəyova) böyük rolu olmuşdur. EA Fəlsəfə  və Hüquq İnstitutunun bu 

təşkilatla 12 fevral 1998-ci ildə respublikada ilk dəfə olaraq birgə keçirdiyi "Qender: qadın 

---

probleminin yeni mərhələsi" adlı Konfransın işində geniş ictimaiyyətin, çoxsaylı qadın 

təşkilatlarının nümayəndələri, qadın millət vəkilləri iştirak etmişdir. Konfransın materialları 

"Qender: qadın probleminin yeni mərhələsi". (I Buraxılış B., 1998) məcmuəsində  dərc 

olunmuşdur. Məcmuədə  məqalələr və  çıxışlar azərbaycan, rus və ingilis dillərində  təqdim 

olunmuşdur. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, konfrans rus dilində olan "qender" termininin 

azərbaycan dilində "Qender" kimi yazılması haqqında qərar qəbul etsə də, yaxşı olardı ki, 

azərbaycan dilində "bu" termin "qender" kimi səslənsin. 

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan islamın yayıldığı ölkə olduğu üçün qadınların 

cəmiyyətdəki yeri və rolu həmişə diqqət mərkəzində olsa da, burada vəziyyət digər 

müsəlman dövlətlərindəki qədər acınacaqlı olmamışdır. 

Azərbaycan qadınlarının tarixi taleləri haqqında Z.İbrahimovun "Azərbaycan qadınlarının 

qəhrəman keçmişindən" (Azərnəşr, B., 1943); Sabir Gəncəlinin "Azadlıq yollarında" 

(Azərnəşr, B.,1980) və "Hər sətirdə bir tarix" ("Şur" B., 1994) kitablarından, "Azərbaycan 

qadını" jurnalından geniş  məlumatlar almaq olar. "Qanun" jurnalının xüsusi buraxılışı 

tamamilə Azərbaycanın qadın problemlərinə  həsr olunaraq tarixi anlayışlar, statistik 

rəqəmlər və qadın təşkilatları haqqında məlumatlarla zəngindir. (bax: "Qanun" jurnalı, 

"Qadınlar" xüsusi buraxılışı, B., 1997., N 3.) 

Çağdaş problemlər L.C.Mövsümovanın "Azərbaycanın mənəvi mədəniyyətində qadınların 

problemi" kitabında (Elm., 1996); və "Qender İnkişafda" qurumunun təsis etdiyi "Qender 

Azərbaycanda" jurnalının  1998, II,III, IV saylı bülletenlərinə (BMT İP "Qender İnkişafda" 

şöbəsində hazırlanmışdır) tədqiq olunmuşdur. 

Ümumrespublika konfransından sonra qısa müddət  ərzində qenderlə bağlı çoxlu sayda 

nəşrlər olmuşdur ki, bunlardan "Qender: qadın və hüquq". (Respublika elmi-praktik 

konfransın materialları,  10 iyul 1998, Bakı); "Qadınlar və zorakılıq". (B., 1998); Rəna 

Seyidrza qızı. Qadın və  məhbəs".(B.,1999) " Qadın və siyasət" (B.,1999); "Qadın 

hüquqları" (B.,1999); Azərbaycan Respublikası Qanunvericiliyinin Qender ekspertizası kimi 

əsərlər (B., 1999) mühüm əhəmiyyətə malikdirlər. 

Bütün bunlar və dövrü mətbuatda digər dərc olunanlar sübut edir ki, Azərbaycanın 

etnokonfessional və başqa xüsusiyyətlərini nəzərə alan, özünəməxsus  ənənələrə malik 

olan qender tədqiqatları formalaşmağa başlamışdır. Bu yaxınlarda Azərbaycan Dövlət 

Statistika Komitəsi tərəfindən azərbaycan və ingilis dillərində statistik göstəricilər məcmuəsi 

çap olunmuşdur: Azərbaycanda Qadınlar və Kişilər. (B., 1999) adlı bu məcmuə 

respublikada qender siyasəti və praktikası haqqında ümumi təsəvvür yaradır. 

L.C.Mövsümovanın müəllifi olduğu kitabı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Quranda qadın 

obrazlarının fəlsəfi təhlili" (Azərb.Ensikl.nəşr. B., 1997)  əsəri maraqlı mate-riallarla 

zəngindir. 

Qender dəyərinə dair əsas beynəlxalq sənəd kimi qadınların vəziyyəti barədə mühüm 

sənədlər qəbul etmiş olan, "qender" termininin tədqiqi haqqında məlumatlar verən IV 

Ümumdünya Konfransının materialları  əvəzsizdir: Qadınların vəziyyəti haqqında IV 

Ümumdünya Konfransı. (Pekin. Çin. 4-15 sentyabr 1995). Bundan əlavə, BMT-nin 

regionlarda kecirdiyi beynəlxalq və milli konfransları haqqında "Subregional Bülleten" 

(Redaktoru  Şəhrəbanu Tacbəxt. 2-ci buraxılış, Daşkənd,  1998) Orta Asiyada, Qafqaz 

regionu dövlətlərdə və Türkiyədə qenderin inkişafına kömək olmuşdur. 

Son dövrlərdə qender tədqiqatları ilə  əlaqədar onun metodoloji, dünyagörüşü və  fəlsəfi 

aspektləri istiqamətində çoxlu sayda işlər dərc olunmuşdur. Buna səbəb Rusiyada və MDB-

nin başqa ölkələrində yaranmış olan elmi mərkəzlərin Qərb ölkələrinin fondları  və qadın 

təşkilatlarının köməkliyi ilə bu sahədə kecirilən nəzəri və sosioloji tədqiqatları olmuşdur. 

Bunların içərisindən aşağıdakıları qeyd etmət olar: Voronina O.A. tərəfindən rəhbərlik 

edilən Moskva Qender tədqiqatları  Mərkəzi, Moskva Qender tədqiqatlarının yay məktəbi 

---