Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Bəhmənyarın adını daşıyan Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

mənəvi mexanizmlərinin tənzimlənməsi axtarışları. Şöbə daxilində bu məsələlərlə sistemli 

şəkildə D.Müslümzadə  məşğul olur. Bu sualların kontekstində "ideal insan" ideyasının 

təhlili (A.Mustafayev), hakimiyyət və siyasət, siyasi publika və  əxlaq aralarında qarşılıqlı 

münasibətlərin formalaşması  (İ.Məmmədzadə, D.Müslümzadə, N.Səfərov) durur. Onların 

düşüncələrində, xüsusilə vacib olan nəticə kimi, siyasi etika siyasi prosesi müxtəlif 

qrupların maraqlarının toqquşması kimi nəzərdən keçirilir. Belə olan hallarda, konseptual 

və kompromis, maraqların barış yoluna çevrilir. Azərbaycan  şüurundakı  bəzi proseslər 

Azərbaycanda vətəndaş  cəmiyyətinin perspektivlərinin olması haqqında xəbər verir. ( 

A.Mustafayev, D.Müslümzadə, G.Əfəndiyeva). 

Siyasi etikanın ideya fundamentini fərdçilik, fərdi  əxlaqın və  məqsədlərin üstünlüyü təşkil 

edir. Bu ideyalar S.Həsənova və V.Ömərov tərəfindən təhlil edilmişdir. Qərbdə liberalizm 

siyasi etikanın, fərdin iqtisadi müstəqilliyi,  şəxsin  əxlaq müxtəlifliyi,  şəxsin  əxlaq 

muxtariyyatından keçən formalaşma yolları keçib. Məhz bu cür şəxslərin ictimai və siyasi 

fəaliyyətləri nəticəsində, hüquqi "müqaviləli" dövlət ideyasının ifadə olunması mümkün 

olub. Problemin bu aspekti D.Müslümzadə  tərəfindən işlənilib. Vətəndaş  cəmiyyəti 

ideyasının ideal tip kimi qəbul edilməsi müasir Azərbaycanı gələcəyə aparan yollarının dərk 

edilməsi və modelləşdirilməsi tələbatları yaradır. Bu məsələləri "postsovet" və  "şüurun 

keçid tipi" məfhumlarının dialektikası aspektində  tənqidi təhlili saxlamaqla, A.Mustafayev 

tədqiq edir. 

Keçid dövrü ilk növbədə, cəmiyyətin "hansı  şüurdan" "hansına" keçməsinin dərk 

edilməsidir.  Şöbənin alimləri, ümumiyyətlə,  şüurun dörd növünü ayırırlar. Bu; ideya 

İ.Məmmədzadə tərəfindən əsaslandırılıb və öz 

əksini G.Əfəndiyevanın, S.Həsənovanın işlərində tapıb. Keçid dövrü həmişə şüur tiplərinin 

rekombinasiyası  və  cəmiyyətin inkişafının paradiqmasını törətmək iqtidarında olan tipin 

ayırd edilməsidir. Bu paradiqma şuurun diferensiyalaşması  və saziş münasibətlərində 

açılır. Azərbaycanda  şüurun diferensiyalaşması müşahidə olunan faktdır.  İndi problem 

razılaşdırılmış münasibətlərin parçalanmadan birliyə doğru aparan yeganə yolu kimi 

demokratiya olmasının dərk edilməsidir. Bununla əlaqədar tədqiqatçılar Azərbaycanda 

ziddiyyətlərin olmasını qeyd edirlər və onların həll olunmasının modellərini qurmağa cəhd 

göstərirlər. (İ.Məmmədzadə, A.Mustafayev, V.Ömərov, D.Müslümzadə). Bu ziddiyyətlərdən 

biri kimi, individualizmin mənəvi  əsaslarına və  cəmiyyətin  əxlaqi seçim etmək iqtidarında 

olan əxlaqın insan konsepsiyasına tələbatlar qalır.(Y.Hüseynov). 

Şöbənin estetika hissəsində son illərdə M.Hadinin, Sadiqin yaradıcılıqlarına müraciət 

edərək azərbaycan romantizminin spesifikasını E.Zamanova tədqiq edir. Eyni zamanda 

onun müasir türk estetikasının problemlərinin, S.K.Etkinin, İ.X.Baltaçı  oğlunun və  bəzi 

başqa estetiklərin ideyalarının təhlili ciddi maraq doğurur. 

H.Cavidin romantizmi M.İbrahimovanın tədqiqat mərkəzindədir. Lakin şöbənin 

estetiklərində  hələ ki, gözə çarpacaq dərəcədə estetik reallığa yanaşılmasının 

metodologiyası  və  mədəniyyətin təhlilinə kifayət qədər diqqət yetirilmir. Yalnız R.Bədəlov 

bu problemlərlə müəyyən dərəcədə  məşğul olur. Məhz o, öz işlərində azərbaycan 

estetikasının daxili qapanmasını  qırmaq labüdlüyünü, onun mədəniyyətlə bağlılığında 

axtarılması haqqında nəticəyə gəlir. Söhbət estetikanın kulturologiyaya çevrilməsindən yox, 

estetik təhlilin obyekti kimi canlı  mədəniyyətin olduğundan və estetik kateqoriyalarının 

tədqiqatçılarla gerçəklik arasında ünsiyyətdə vasitəçi funksiyasını icra etdiyindən gedir. 

R.Bədəlovu maraqlandıran problemlərlə F.Abbasovun məşğul olduğu sosio-mədəni 

prosesin estetik məsələləri arasında müəyyən həmahənklik var. R.Bədəlovun modernizmə 

və postmodernizmə həsr olunmuş işləri müəyyən maraq kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 

son illər  ərzində azərbaycan fəlsəfi fikrində modernizmə olan marağın artması müşahidə 

olunmaqla yanaşı, Bodriyarın, Genonun və başqalarının modernizmlərinin fəlsəfi  əsasları 

---

gözə çarpmır. Buna görə R.Bədəlovun araşdırmaları daha çox azərbaycan fəlsəfi fikri üçün 

aktual və vacibdir. 

H.Əlirzayev son illərdə gözəllik problemini, gözəlliyin fəlsəfəsini tədqiq etmişdir. Bu 

baxımdan onun qeyd edilən problemdən insan, həyatın mənası kimi humanist mövzularına 

keçməsi daha əhəmiyyətli təsəvvür bağışlayır. Bizim fikrimizcə, bu, keçid azərbaycan 

estetikasında dəyərlər  əsasının qıtlığı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, H.Əlirzayev tərəfindən 

gələcəkdə aksiologiya ilə estetika arasında sintezin yaradılması arzuolunan bir hal olardı. 

X.Quliyeva son illərdə Ü.Hacıbəyovun, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin estetik və 

kulturoloji baxışlarının təhlil problemləri ilə  məşğul olur. Azərbaycan sovet estetikasının 

xüsusiyyətləri S.Bağırovanın tədqiqat axtarışlarının mərkəzindədir. Hal-hazırda bir qədər 

narahatçılıq doğuran odur ki, şöbənin bəzi  əməkdaşları namizədlik və doktorluq 

dissertasiyalarının müdafiəsindən sonra elmdə öz vəzifələrini tamamlanmış hesab edirlər. 

Yeni  əsrin  ərəfəsində, yeni tədqiqat lahiyyələri qarşısında bizim qeydlərimizi 

ümumiləşdirərək göstərmək istərdik ki, şöbə gələcəkdə azərbaycan əxlaqi-siyasi və estetik 

gerçəkliklərini müasir metodologiyaların və metodikaların köməyi ilə öz imkanları daxilində 

tədqiq etməyə çalışsın, öz elmi əlaqələrini genişləndirib daha da dərinləşdirsin.  Şöbə 

tədqiqat qrantlarının alınması üçün müsabiqələrdə  iştirak etməyə, Azərbaycanda və 

xaricdə  dərc olunmağa çalışacaq. Artıq bu sahədə  gələcək elmi nəticələr üçün müəyyən 

əsaslar da qoyulmuşdur. 

 

RƏFİQƏ ƏZİMOVA 

MƏNƏVİ PROSESLƏRİN PROQNOZLAŞDIRILMASI QRUPU 

1993-cü ildən fəaliyyətə başlayan qrupun yaradılması keçid dövrünün aktual sosial-psixoloji 

problemlərinin ön plana keçməsi ilə şərtlənir. 

Müasir  şəraitdə  mənəvi proseslərin proqnozlaşdırılması mövcud makro- və mikrosistem 

səviyyəsində götürülmüş, burada əxlaqi  şüur və  əxlaqi münasibətlərə xüsusi diqqət 

yetirilmişdir. 

F.e.d. Rəfiqə Əzimovanın tədqiqatları keçid mərhələsinin mahiyyətinə, XX əsrin sonu, XXI 

əsrin  əvvəllərində  cəmiyyətin həll etməli olduğu sosial-psixoloji problemlərin müəyyən 

edilməsi və şərhinə həsr olunmuşdur. 

Tədqiqatçı keçid dövrünü səciyyələndirən, dövlət quruculuğunda, iqtisadi və sosial-mənəvi 

sahələrdə baş verən dəyişiklikləri ön plana çəkir. Qrupun elmi-tədqiqat istiqamətinə uyğun 

olaraq ictimai həyatın demokratikləşdirilməsi və azad şəxsiyyətin formalaşması 

məsələlərinə geniş yer verilir. 

Tədqiqatda keçmişin mənəvi irsinə münasibətdən, keçid dövrünün mənəvi-psixoloji 

dəyişiklikləri ilə  şəxsiyyət azadlığı probleminin qarşılıqlı  əlaqə  və qarşılıqlı  təsirindən, 

ölkədə aparılan islahatlarla onların  əlaqəsindən  ətraflı danışılır və ilkin elmi proqnozlar 

söylənilir. 

F.e.n. Yevgeniya Metelyova cəmiyyətin müasir inkişaf səviyyəsində kütləvi  şüur 

probleminin bir sıra metodoloji və sosioloji aspektlərinin təhlinini plan işi kimi araşdırmışdır. 

Yaxın gələcək üçün qrupun tədqiq edəcəyi elmi araşdırmalar bir sıra yeni problemlərin 

öyrənilməsi ilə bağlı olacaqdır. 

Sosial psixologiyanın metodoloji problemləri, cəmiyyətin makro- və mikromühiti ilə 

şəxsiyyətin formalaşmasının qarşılıqlı  əlaqəsi və başqa sosial problemlər aparıcı sahələr 

olacaqdır. 

Bütün bunlarla yanaşı, tədqiqatın uğurla və  hərtərəfli aparılması üçün qrupun filosoflarla, 

eləcə də psixoloq və sosioloqlarla gücləndirilməsinə ciddi ehtiyac vardır. 

Qrup fəaliyyət göstərdiyi müddətdə  tədqiq etdiyi problemlə bağlı xeyli konkret sosioloji 

sorğular aparmış, həmin sorğuların nəticələri ilə bağlı elmi seminar və konfranslar keçirmiş, 

---