Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
59 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili əlaqələr prosesində dillər bir-birinə təsir göstərir. Bu təsir daha çox leksik səviyyədə baş verir. Azərbaycanda İran dilləri ailəsinə mənsub bir sıra dillər yayılmışdır. Bu dill ər arasında tat dilinin öz yeri var. Tat lar uzun əsrlər boyu azərbaycanlılarla yanaşı yaşamış, Azərbaycan dili tatlar üçün canlı ünsiyyət vasitəsi olmuşdur. Hər iki xalq arasında yaranan davamlı ictimai, iqtisadi v ə mədəni əlaqələrin təsiri nəticəsində tat dilinin tərkibində Azərbaycan dilindən alınmış türk sözlərindən ibarət xüsusi leksik lay formalaşmışdır. Bu leksik lay həm tematik zənginliyinə, həm də qarşılıqlı əlaqələrin tarixi xronologiyasını əks etdirməsinə görə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Q.Qeybullayev Zaqafqaziyada yayılmış dill ərdə qədim türk sözlərindən bəhs edərkən tat dilində işlənən alınma söz- lərə də xüsusi yer ayırmışdır. Onun tat dilind ə işlənən qədim türk sözlərinə dair verdiyi nümunl ərdə aya (aya), aqu (ağu), ağa (əğə), baxiçi (baxıcı), bo (bö), emr əq (ömrağ), bilerzik (bilərzik), vergi (vergi), qiziz (qiziz), qedeş (ğadaş), qatanqaz (gatangaz), qizluq (qizlug), qed (gad), qey qu (geygu), qisqi (qisqi), qintir (qintir), burk (qaraqaş), qeteq (qətəv), qovuz, qunum (qunum), diriq (diriv), qu den (qudön), qurqut (qurqut), qundaq (qundağ), quzur (qüzür), dir rik, dirlik (dirlik, dirrik), tirilik (tirilik), dəzgəçi (dözğaçi), dəzkə (gözgö), durlu (dürlü), duş, zırlek (zırlak), z ələ (zölö), zinqilti (zingilti), zırp (zirp), ərəmik (örömik), eçur (açur), key (key), kendu (köndü), künqür (küngür), kuruk (kürük), kuşek (kusek), kube (kübö), kuşek (ikindi), kür (kur), lalo (lalo), m əkəcin (mökaçin), oyna, ovna (övna), uva, ünkər (ünkar), obur-sabur (ubur-sabur), sayki, sayqi, tapxur (tapxur), sail (sail), suqra (suvra), öd, örük, ürük (örük), tutmac (tutmoz), uqur (uğur), tanq (tang), tutam (tu - tam), tuvenk (tuvenk), çənəx (çanak), ciqan (çigan), caq ra 60 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili (çaqra), cis (cis!), çiçirinq (çiçiring), çov, ş ire (şirə), hurt (hurt), kərənti (kərənti), cir (zir) kimi sözlər var. Bunlar müəllifin göstərdiyi sözlərin tam siyahısı olmayıb, onun yalnız bir hissəsini təşkil edir (66, 452-453). Tat dilində işlənən qədim türk sözləri, şübhəsiz ki, tari- xən qədim dövrlərdə bu dilin lüğət fonduna daxil olmuşdur. Eyni ərazidə yaşayan bu xalqlar arasında həm iqtisadi, həm də, mədəni əlaqələr müntəzəm səciyyə daşımışdır. Nəticədə tat dilinə bir çox Azərbaycan sözləri keçmişdir. Qeyd olun muş sözlərin tarixi aspektdə leksik-semantik təhlilə cəlb olunması dil tarixi üçün əhəmiyyətli olduğu kimi, tat dilinin lek - sikologiyasının öyrənilməsi baxımından da böyük əhəmiyyət daşıyır. Hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda ve ril- miş qədim türk sözlərinin bir qismi müasir Azərbaycan dili və başqa türk dillərində qalmaqdadır. Bir sıra sözl ərsə ar- xaikləşmiş, dilin passiv lüğət fonduna keçmişdir. M əsələn, Azərbaycan tatlarının dilind ə işlənən ağu – zəhər, acı, bo//bö «böyə», bilərzik qizluq, şirə «qatı palçıq», dirrik, soqrak «fincan», diriq «arıq», qədeş «qardaş», yaxın «doğma adam » sözləri müasir Azərbaycan ədəbi dilində, dialekt və şivələrdə, o cümlədən, danışıq dilində işlənir. Bununla yanaşı, həmin sözlər dilin tarixən qədim dövrlərinə aid leksik qata aid olan sözlərdir. Qeyd olunmuş sözlər müasir Azərbaycan dili ilə müqayisədə tat dilində daha çox işləkdir. Tat dilində işlənən türk-Azərbaycan sözlərini T.Əhmədov dörd qrupa ayı rır: 1) abidələrdə, eləcə də, Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində rast gəlinən sözlər; 2) yalnız ümumtürk abidələrində və Azərbaycan klassiklərinin əsərlərində rast gəlinən sözlər; 3) fonetik cildinə görə qədim formalara uyğun gələn sözlər; 4) türk sözlərinə oxşayan, lakin abidələrdə və 61 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Azərbaycan dilində qeydə alınmayan sözlər. Tədqiqatçı birinci qrupa süskün, çig, ganıx//gonix, goğuş, keş, əbo, sürt, üğür, gut, çuğ, geyğulu, səxən//səxtən, kəçü, üçüncü qrupa gərliğaz//garinğaz, gəzğun, dördüncü qrupa qarağaz, küngür, sağat sözlərini daxil etmişdir (22, 69-79). Tat dilindəki türk sözlərinin hərtərəfli araşdırılması təkcə tat dilinin leksik tərkibini öyrənmək üçün deyil, eyni zamanda Azərbaycan dilinin tarixi inkişafı ilə bağlı bir sıra problemlərin aydınlaşdırılması üçün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məlumdur ki, dillər arasındakı əlaqələr ədəbi dil və dia- lekt səviyyələrində baş verir. Tarixən müxtəlif sistemli dillər arasındakı əlaqələr daha çox dialekt səviyyəsində başlanır; ədəbi dil səviyyəsindəki münasibətlər nisbətən sonrakı dövr- lərdə formalaşır. Tatların Azərbaycan ərazisində müxtəlif dia- lekt mənsubiyyətinə daxil olan coğrafi regionlarda m əs- kunlaşması onların di lində ən qədim türk tayfalarına məxsus leksik alınmaların işl ənməsinə lazımi şərait yaratmışdır. Başqa sözlə desək, Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təşəkkülündə oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin təsiri bu və ya başqa dərəcədə tat dilinə keçmiş türk sözlərinin xarakterində də xüsusi izlər buraxmış, alınmaların tarixi -areal izoqloslar şəklində yayılmasına şərait yaratmışdır. Bu baxımdan həmin izoqlosların müəyyənləşdirilməsi bir sıra alınma sözlərin mənbə dildəki ilkin fonetik və semantik formalarını dəqiqliklə bərpa etməyə imkan verir. Tat dilin ə Azərbaycan dilindən keçmiş sözlər mənşə etibarı ilə müxtəlifdir. Azərbaycan dili başqa dillərdən alınmaların mənimsənilməsində tat dili üçün əsas vasitəçi rolunu oynamışdır. Təbiidir ki, Azərbaycan dilindən alınmış, tarixi-linqvistik baxımdan diqq əti cəlb edən bir sıra türk sözlərinin geniş planda nəzərdən keçirilməsi Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|