Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qabağ/qəbəğ
62 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili məqsədəuyğundur. Ağa/əğə «ağa», «böyük», «başçı» (bütün ləhcə və şivələr- də). V.Aslanov bu sözün XVII əsrədək işlək olmasını, sonra arxaikləşməsini qeyd etmişdir (3, 243). R.Məhərrəmova «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında «çıxmaq, qalxmaq, yüksəlmək» mənalarında, eyni mənada XIII-XIV əsrlər ədəbi dilində (Qul Əli, Suli Fəqih), türk dili lüğətlərində qeydə alınmasını, Füzuli rayonu şivələrində təsa- düf edilməsini qeyd etmişdır (46, 52). H.Zərinəzadə «ağa» sözünün «ağ-» felindən yaranmasını Səfəvilər dövründən əvvəl və ondan sonra «böyümək, yaşlanmaq», «böyük qardaş», «xanın qardaşı və ya əmisi oğlanları», «el və qəbilə başçısı», «böyük və başçı» və başqa mənalarda fars dilində işlənməsini qeyd etmişdir (58, 135-137). Həmin söz Azərbaycan dilində «ağa» mənasında qalmışdır. Azərbaycan tatlarının dilində «böyük», «ağa» və babaya müraciət forması kimi işləkdir. Ağu/ağö – «zəhər» (Lah., Məl.). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tatlarının dilində ağu sözünün «ağ» fonetik variantı da işlənir. Bu söz qədim dövrlərdən türk dillərində işlənməyə başlamışdır (4, 112; 93). Bu söz Orxon-Yenisey abidələrində qeydə alınmışdır. Abidələrdə ağu və ağuluğ yer adlarına rast gəlirik. Eyni zamanda abidələrdə ağuluğ sözü «ağılı, zəhərli» sözü də işlənmişdir. «Uçına bəgdəməgə təgir yəmə ol ok taşın subı yaşıl bolsar, kem özintə tutsar, ağuluğ kurt konuz adartu ımıza – Yenə eyni daşın suyu yaşıl olsa, kim özündə tutsa, zəhərli qurd böcəklər təhlükəli olmaz» (49, 184-185). Ağu sözü Mahmud Kaşğari lüğətində «zəhər» mənasında verilmişdir. Lüğətdə ağu qılmaq «zə- hər düzəltmək, ağuluğ «zəhərli, zəhərlənmiş, ağuqmaq «zəhər- lənmək» sözləri də yer tutur (77, 24). Faruk Kadri Timurtaşın XV əsrə aid abilər əsasında hazırladığı kitabın lüğət bölümündə ağu sözünün «zəhər» mənasında müxtəlif abidələrdə işlənməsinə dair 63 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili nümunələr verilmişdir. Məsələn: «İçürsə firak ağu (Şeyfi Divanı); ağu itmişdi şerbetini («Husrev ü Şirin»); Nesihet ağudır əvvəl, sonı bal («Vesiyyeti-Nuşiravan»); Ağuluyum bana ağu katdılar (Mevlid. «Vesiletün-necat») (139, 277). Təbii ki, sözün qədim turk sözü olması heç bir şübhə doğurmur. Bu söz həm Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, həm də, müasir Azərbaycan dilində işlənir. M.P.Va- qif, Ə.Nəbati və başqa klassiklərimizin dilində ağı formasında təsa- düf edilir: Aşiqə vəfalı bir həmdəm gərək, Həmdəmsiz bal yesə, ona ağıdır (M.P.Vaqif); Məni bir məst qıl saqi, aman, ey gözlərin yağı, Şərabın yox, gətir ağı, Qulağın niyə kar olmuş (Ə.Nəbati). Müasir dildə daha çox poeziya nümunələrində ağu sözünə rast gəlinir. Azərbaycan ədəbi dilində arxaikləşərək, fars mənşəli zəhər sözü ilə əvəz olunmuşdur. Müasir türk dillərində, əsasən, ağu (qumuq, qara- çay-balkar, qaraqalpaq, tatar, karay və s.) və ağı/ağu (türkmən, türk (dial.) və s.) fonetik variantlarında işlənməkdədir (128, 67). Bu sözə krım-tatar dilində ağuv, başqırd dilində ağıv şəkillərində təsadüf edilir. Tədqiqatçılar qədim uyğur yazılarındakı ağuk – «zəhərlən- mək», qırğız dilindəki u:k – ( formalarına əsaslanaraq, sözün *ağ – «zəhərlənmək» felindən yarandığını ehtimal edirlər (128, 67). Bu da maraqlıdır ki, q ədim və orta əsrlər türk yazılı abi- dələrində həmin leksik vahid, tat dilind ə olduğu kimi, daima sonu dodaq saitli şəkilçi ilə – ağu şəklində özünü göstərir. Bunu ən qədim dövrlərdə söz sonundakı -ğ şəkilçisinin düşməsi ilə izah etmək mümkündür: ağığ > ağu. Sifət düzəldən -ığ şəkilçisinin tərkibindəki «ğ» samitinin düşməsi ilə sözün son hecasının dodaq lanan variantda işlənməsi qədim və orta əsr yazılı abidələrindəki aru ( ( 64 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili edilir (128, 417). Krım -tatar və başqırd dillərindəki ağuv/ağıv «zəhər» variantlarından da sözün ilkin formasının * ağığ şəklində olması qənaəti hasil olur. Tat di lində sözün ağu şəklində mühafizə olunması onu qədim alınmalar sırasına aid etməyə əsas verir. Ağça/axça – «pul». Sözə ilk dəfə akça şəklində Tan süla- ləsi dövrünə aid (713-748-ci illər) sikkə üzərindəki yazıda təsadüf edilir (129, 120). Daha son ra orta türk dövrünə aid «Ət-töhfə», «Bulğat əl-muştaq», «Kitab əl-idrak», İbn Mühən- na lüğəti və s. qaynaqlarda qeydə alınmış akça/ağça sözü müa- sir krım-tatar, qaqauz, qırğız, tatar, özb ək, uyğur, altay, karayim, noqay, qazax, qaraqalpaq v ə s. türk dillərində də eyni mənada işlənməkdədir (129, 120). Anadolu və Azərbaycan yazılı abidələrində də «pul» mənasını ifadə etmişdir (TS, 69). Azərbaycan dilinin Qazax, Ş əmkir, Salyan şivələrində axça fonetik variantında işlənərək, «balıqların üzərindəki pul, pərək» mənası bildirir (7, 45). L.Budaqov, N.Dmitriyev, V.Yeqorov, G.Dörfer və b. türkoloqlar sözün etimologiyasını ak «ağ» sözü ilə bağlamış, -ca formantını kiçiltmə, bənzətmə şəkilçisi kimi qiymətləndirmişlər. Akça/ağça sözü əvvəlcə yalnız gümüş pula aid edilmiş, daha s onra semantikasını geniş- ləndirərək, ümumiyyətlə, «pul» anlayışı bildirən leksik vahidə çevrilmişdir. Qabağ/qəbəğ «alın, ön». Göstərilən mənalarda tat dilinin bir sıra şivələrində, o cümlədən, Quba dialektinin Şu dux, Novdun, Çiçi, Bakı dialektin in Balaxanı, Suraxanı şi vələrində (qəbağ şəklində) işlənir (4, 8). Müasir Azərbaycan ədəbi dilində qabaq sözü yalnız «ön», «irəli», «əvvəl» mənasında məlumdur. Azərbaycan dilinin Qazax və Tovuz şivələrində qavax fonetik variantında «alın» və «üz» mənalarında qeydə alınmışdır (6, 104). Həmin leksik vahidin «alın» m ənasına Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|