Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
47 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili lar: asmiş saxtən «asmaq», bəxişdəmiş saxtən «bağışlamaq», buyurmiş saxtən «buyurmaq», küçürtmiş saxtən «köçürtmək», ütürmüş saxtən «ötürmək», sınəmiş saxtən «sınamaq» və s. Birən «olmaq» köməkçi feli ilə işlənən fellər: quşulmiş birən «qoşulmaq», daralmiş birən «daralmaq», darixmiş birən «darıxmaq». Dərən «vermək» feli ilə işlənən fel: bürmiş/burmiş dərən «burmaq», fırlatmiş dərən «fırlatmaq», əşələmiş dərən «eşələ- mək». Qeyd edilən fellər alınma fel kökləri ilə də işlənərək, yeni fellər yaradır. Bəzi hallarda analitik felin birinci t ərkib hissəsi həm fel kökü, həm də keçmiş zaman feli sifət forması ilə ifadə olunur. Məsələn: dürt saxtən, dulaş/dulaşmış birən «dolaşmaq», dəgiş/dəgişmiş saxtən «dəyişmək». Amma Azərbaycan dilində bu şəkilçi çoxfunksiyalıdır: onun köməyi ilə həm feli isim (feldən əmələ gəlmiş isim), həm də felin qarşılıq-müştərək məna növü yaranır. Bəs belə bir vəziyyət tat dilində necə əks olunur? Söz yox ki, Azərbaycan dilindən alınma adlar və fellərin iştirakı ilə yaranan fellərin tat dilində müqabilləri olmuşdur, yaxud var. Bunu ondan bilmək olur ki, həmin mənalar və onların ifadə formaları başqa İran dillərində Azərbaycan dilinin müdaxiləsi olmadan mövcuddur. Bel ə olan halda, analitik formalarının, özü də birinci tərkib hissəsi başqa dilə mənsub olan formalara nə ehtiyac var? Bizə belə gəlir ki, burada dilin işarəvilik yox, kommunikativlik funksiyası mü hüm rol oynamışdır. Yəni, tat dilinə məxsus olan sadə fellərdə məna daha mücərrəd olub, analitik formadakı ifadəlilikdən xali olmuşdur. Bu boşluğu analitik forma belə aradan qaldırır. S.Cəfərovun fikrincə, hərəkətin subyekt və obyektə mü- nasibəti mənasını əmələ gətirən bu şəkilçi qrammatiklikdən 48 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili çox leksikliyə doğru meyl göstərir və onunla işlənən söz substantivləşməyə məruz qalır (18, 125). Bu qrupa aid leksik vahidl ərə dildə çox az təsadüf etmək olur. Bunlardan aşağıdakıları qeyd edə bilərik: qəriş saxtən «qarışdırmaq», qəriş birən «qarışmaq», guzət saxtən «gözləmək», sataş birən «sataşmaq», təp dərən «təpmək», tuş saxtən «tuşlamaq», bocər saxtən «bacarmaq», vuruş birən «vu- ruşmaq», quş birən «qoşulmaq», quş saxtən «qulaq asmaq» və s. Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub sözlərin hesabına olur. Alınma adlar birinci qrup lekseml ər kimi, dilin özünə məxsus köməkçi və müstəqil mənalı fellərinə yanaşaraq, mürəkkəb quruluşlu fellər yaratmağa xidmət edir. Felin ad hissəsi effektivliyi təmin edir, köməkçi felsə buna prosesuallıq mənasını əlavə edir. Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub olan söz- lərdən dilin özünə məxsus saxtən «etmək» köməkçi feli ilə hibrid mürəkkəb fel əmələ gətirir: rəhbəri saxtən «rəhbərlik etmək», sakit saxtən «sakit etmək», yovoş saxtən «yavaşımaq». Alınma adlar və başqa nitq hissələrinə mənsub sözlərdən dilin özünə məxsus birən «olmaq» köməkçi feli ilə düzələn hibrid mürəkkəb fellər: şahad birən «şahid olmaq», qohum birən «qohum olmaq», səhəb birən «sahib olmaq», alt-üst birən «alt-üst olmaq», ağ birən «ağ olmaq» və s. Analitik üsulla düzələn fellərin müəyyən hissəsi isə alın- ma sözlərlə tat dilinə məxsus müstəqil mənalı fellər hesabına düzəlir. Cümlə daxilində müstəqil məna ifadə edən bir sıra fellər müxtəlif nitq hissələrinə mənsub alınma sözlərlə işlənərək, mürəkkəb fellər əmələ gətirir. Bu zaman həmin fellər öz həqiqi mənasını itirərək, məcazi mənada işlənir. Tat dilinə məxsus müxtəlif müstəqil fellərin iştirakı ilə əmələ 49 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili gələn fellər az deyil. Onları tat dilinin müs təqil mənalı fellərin əsasında aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 1. Kəndən «çıxar/t/maq» feli ilə düzələnlər: qəral kəndən «qərar çıxar/t/maq», hüküm kəndən «hökm çıxar/t/maq». 2. Girorundən «keçir/t/mək» feli ilə düzələnlər: yoşəyiş girorundən «yaşayış keçir/t/mək», döüran girorundən «dövran keçir/t/mək», vəxt girorundən «vaxt keçir/t/mək». 3. Dirən «görmək» feli ilə düzələnlər: həzurluğ dirən «hazırlıq görmək», məsləhət dirən «məsləhət görmək». 4. Narən «qoymaq» feli ilə düzələnlər: məzəndə narən «məzəndə qoymaq», nirx narən «nırx qoymaq», münnet narən «minnət qoymaq», vəxt narən «vaxt qoymaq». 5. Amorən «gəlmək» feli ilə düzələnlər: güc amorən «güc gəlmək», hərbə amorən «hərbə-zorba gəlmək», hədə-qurxu amorən «hədə-qorxu gəlmək». 6. Kəşirən «çəkmək» feli ilə düzələnlər: kef kəşirən «kef çəkmək», ziyan keşrən «ziyan çəkmək», misal keşirən «misal çəkmək», qul kəşrən «qol çəkmək», xərc keşirən «xərc çək- mək». 7. Əngəstən «salmaq» feli ilə düzələnlər: bağ əngəstən «bağ salmaq», dəvo əngəstən «dava salmaq», düşmoni əngəs- tən «düşmənçilik salmaq». 8. Avardən «gətirmək» feli ilə düzələnlər: misal avardən «misal gətirmək», xəbər avardən «xəbər gətirmək». 9. Giriftan «tutmaq» feli ilə düzələnlər: üstün güftən «üstün tutmaq», hürmet güftən «hörmətini tutmaq », pulan güftən «plan tutmaq» və s. 10. Dirmorən «çıxmaq» feli ilə düzələnlər: şərik dirmo- rən «şərik çıxmaq», xoyin dirmorən «xain çıxmaq», düşman dirmorən «düşmən çıxmaq» və s. 11. Dərən «vermək» feli ilə düzələnlər: təhvil dərən «təh- Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|