Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tat dilində hibrid sözlər
41 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili süngüldar «iydə ağacı», vəsirən «südün çürüməsi», veixtən «ələnmək, ələkdən, xəlbirdən keçirilmək», vəzərən «asmaq, sallamaq», rəxşirən «saralmaq», vatarüstən «qarışdırmaq», va- küftən «dəymək, toxunmaq», ğəngistən «buynuzlaşmaq», «höl- ləşmək», ğəngündən «heyvan döyüşdürmək», fülləmüstən «əyilmək», fixarüstən «qaşımaq», fitarüstən «başını daramaq», fikəndən «çevirmək (tərs üzünə)», fərmündən «əmr etmək», dəbürüştən «yapışmaq», dəbürğündən «yapışdırmaq», çə- pindən «sıxmaq, əzmək, bürüşdürmək», çəpistən «sıxılmaq, əzilmək, bürüşmək» spesifik sözlərdir (71, 114-116; 22, 18- 19). Tat dilinin spesifik leksikası heç d ə qeyd edilənlərlə məhdudlaşmır. Topladığımız materiallar içərisində buna aid misallar kifayət qədərdir. Tat dilində olan mürəkkəb sözlər və söz birləşmələrinin tərəflərini təşkil edən vahidlərin semantik- qrammatik xüsusiyyətlərini də nəzərə alsaq, tat dilinin spesifik leksikası haqqında daha geniş m əlumat əldə etmiş olarıq. Bu qəbildən olan ifadələrə aşdi birən «barışmaq», dülə qoğal «içli qoğal», qal zərən «çağırmaq», qorag birən «geyinmək», gal şəndən «əmr etmək», varaşıst «toy xərci», qaqalaxırdi «dəvədabanı», ruğanmü «vazelin», çobəgird «dörd bir tərəf, hər tərəf», bağala xırsi «ayı moruğu», ələülzəran «banlamaq», isbi mijə «çobanyastığı», təli qətqəli «çaytikanı», künd biran «yaxınlaşmaq», ləc durmarən «acığı gəlmək», xudadus «rəhmdil» və s. misal göstərmək olar. Tat dilindəki vəlg «yarpaq», pustə «qabıq», künküro «so- ğansuyu», guştoy «bozbaş», ruşir «qaymaq» «çiyə», «südün üzü», so «səhəng», şirəng «səhəngdən kiçik su qabı» (güyüm), şirdüş «sərnic», gülpoy «sacayaq», nalin «döşək», sərmizi «süfrə», kəndü «un saxlamaq üçün qab», tirəçu «oxlov», ardə- vic «ələk» (ard «un», vic «ələmək»), rusmu, varə «sap», sərçin 42 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili «ülgüc» (sər «baş», çin «qırxmaq»), guştəncin «qıymakeş», dürəş «biz», dürəzi «zivə», «paltar asılan ip», coğrü «süpürgə», xiyə «kürək», tou «ocaq», şiləsər «eyvan», lanbun «ikinci mərtəbənin qarşısındakı dam», goudun «tövlə» (go «inək», dun «heyvan saxlanan yer»), ələ «toyuq hini», guşəbun «damın kənarı», dərpəncərə «qapı-pəncərə», qiroblü «qaloş», şitəl «corab», qilində «boyunbağı», gülğün «qığılcım», zin «tələ», şavar «şərq küləyi», təkərd «dolu» (yağmur növü), kulak «qar», xür «duman», vərəzə «yoxuş», pişin «günorta», aftənüş «günbatan», aftəxis «gündoğan», hami «yay», vasal/vassol «yaz », «bahar», bürg «qaş», nuxum «dırnaq», kürdə «böyrək», pişni «alın», zohuz «yaşıl» kimi sözlər də spesifik leksik laya aiddir. Onların arasında mür rəkəb söz kimi formalaşanlarda tərkib hissələrindən birinin ümumiran mənşəli söz olması halları qeydə alınır. Göstərilən sözlərdən bəziləri tədqiqat işində müəyyən problemlərlə bağlı təhlilə cəlb olunmuşdur. Tat dilində elə söz və terminlərə də rast gəlmək olur ki, onlar digər İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda iş lən- sələr də, tat dilindəki mənanı ya heç vermir, ya da h əmin mənanı qismən özündə əks etdirir. Məsələn: anaştö «ac-susuz» sözünü götürək. Bu söz Lahıc ləhcəsində qeydə alınmışdır. Əgər sözü tərkib hissələrinə ayırsaq, birinci tərəfin – ana İran dillərində inkarlıq bildirən ünsür, ikinci tərəfin (-ö) İran dillərində müxtəlif fonetik formalarda özünü göstərən ab «su» sözünün olduğuna şübhə yeri qalmır. «Talışca-rusca- azərbaycanca lüğət»də inkarlıq bildirən ənə – ( ilə bir neçə söz qeydə alınmışdır: ənərəs «yetişməmiş, dəyməmiş, kal», ənəxəbədə «xəbərsiz, qəfildən», ənəhan «yu- xusuz», ənəhard «ac», ənəhıt//ənəhan «yuxusuz», ənətəklif «çağrılmamış, dəvət olunmamış» və s. (TRAL, 180). 43 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Tat dilində təsərrüfatın müxtəlif sahələri ilə bağlı külli miqdarda sırf sahə söz və terminləri var ki, onlar ancaq tat dilində işləndiyindən bu dilin spesifik leksik layına aid edil- məlidir. Həmin sözlər terminoloji mahiyyət kəsb etdiyindən onların sahə terminləri kimi araşırılması m əqsədəuyğundur. Tat dilində hibrid sözlər Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx təmas tat dilinin leksik fon- duna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə Azərbaycan tatlarının dilində külli miqdarda hibrid sözl ər meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə yarana bildiyi kimi, başqa dil vasitəsi ilə də hazır şəkildə alına bilir. Qeyd olu nan cəhət nəzərə alınarsa, tat dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsür- lərdən, morfemlərdən təşkil olunmuş, eləcə də, Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözləri ayırmaq mümkündür. Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində Azərbaycan dili və başqa dillərin ünsürlərinin işlənməsi özünü göstərir. Hibrid sözlərin tərkibində dilin özünə məxsus elementi olduqda onun alınma və ya dilin öz sözü kimi qəbul edilməsi məsələsinə fərqli münasibətlər var. Bu məsələ hibrid termin- lərlə bağlı terminologiyada da üz ə çıxır (81, 26). Dilçi likdə hibrid sözləri ayrıca qrupda birl əşdirmək, ya da işləndiyi dilin öz sözü hesab etmək kimi fikirlər irəli sürülür. Hibrid sözlər kök və sözdüzəldici morfemlərdən təşkil olunur. Tərkib ünsürlərinin mənşəyində özünü göstərən fərqlər də bu ünsürlərin hansı dilə aid olmasında özünü gös tərir. Burada iki əsas forma özünü göst ərir: 1) sözün kökü Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|