Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 61 Rustavelinin «Pələng dərisi geymiş pəhləvan» poemasını oricinaldan Azərbayjan dilinə çevirmiş «mahir tərjüməçi», «əsrin səsinə səs verən», «ədəbiyyat tarixində oricinal və lirik şeirlər» müəllifi kimi tarixdə layiqli yerini tutmuşdur. Bu dövrdə Azərbayjan ədəbiyyatında bədii nəsr-hekayə, povest, roman yaradıjılığı inkişaf edirdi. M.S. Or-dubadi, Y.V.Çəmənzəminli kimi nasirlərlə yanaşı, H.Nə-zərli, Ə.Əbülhəsən, S.Rəhimov, M.Hüseyn, Mir Cəlal, Ə.Və-liyev, S.Rəhman kimi gənj nasirlər də yetişməkdə idi. Onlar povest, roman, hekayə canrlarında yaratdıqları əsərlərdə xalqın mənafeyini, ijtimai mənafeyi əsas tutur, jəmiyyətdə, ijtimai həyatda olduğu kimi, düşünjə və şüurlarda da inkişafı əsas götürürdülər. Dövrün yeni ədəbiyyatını yaratmaq lazım idi. Bu illərdə yaranan əsərlərin əksəriyyətinin «köhnəliklə yeniliyin mübarizəsi, münaqişəsi» üzərində qurulmasını tənqidçilər «tə- sadüfi kimi deyil, zəruri və təbii bir hal» kimi qiymətləndirirlər: «Çünki köhnə jəmiyyət daxilində yerləşən yeni münasibətlər saf, təmiz halda, göydəndüşmə şəkildə əmələ gəlmirdi. Onda içərisindən çıxdığı jəmiyyətin bir sıra xüsusiyyətləri bərkimiş, sabitləşmiş şəkildə qalırdı. Bu jəhət özünü xüsusilə geriliyə və fanatizmə, mövhumata və başqa təsisatlara ijtimai əzabın, istismarın amansız buxovlarından yenijə azad olmuş adamların münasibətlərində özünü göstərirdi». S.S.Axundovun «Molla Qasım» hekayəsi bu jəhətdən «ibrətamiz» sayılır və hekayədə əhvalat inqilabdan əvvəl baş versə də, keçmişlə bu günün müqayisəli təsviri əsasında yazılsa da, «müasir səslənirdi». 30-ju illərdə Azərbayjan bədii nəsri «joşqun inkişaf mərhələsinə» qədəm qoydu, ijtimai həyatda baş verən dəyi- şikliklə bağlı olaraq, ədəbiyyatın da qarşısında «yeni tələblər Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 62 dururdu, «başlıja vəzifələrdən biri ijtimai varlığı dolğun və hərtərəfli əks etdirən, zəhmətkeşlərdə qurujuluq işinə səda-qət ruhu aşılayan dərin mündərijəli, «bitkin formalı» əsərlər yaratmaqdı, bunlar həm tanınmış, həm də gənj yazıçıların qarşısına qoyulan vəzifələr idi. Onlar yeni bir ədəbiyyat uğrunda mübarizə aparır, nəsrin geniş imkanlarından yarar- lanmaqla qələmə aldıqları həyatı geniş, hərtərəfli təsvir edir, insan mənəviyyatı, psixologiyasında gedən yeniliyi, inkişafı bədii boyalarla ifadə edir, yazdıqları əsərlərdə aktual məsə- lələri ön plana çəkir, «yeni şüurun, ijtimai əxlaqın, huma-nizm ruhunun formalaşmasını, yaşanılan tarixin ayrı-ayrı mərhələlərini bədii sənətin qüdrəti ilə yenidən janlandı-rırdılar. Ə.Haqverdiyevin «Xortdanın jəhənnəm məktub-ları», Qantəmirin «Kolxozıstan», V.Talıblının «Dirək», Ə.Məmmədxanlının «Burulğan», «Bakı gejələri», M.Hüsey-nin «Daşqın», «Komissar», İ.Əfəndiyevin «Kənddən mək-tublar» kimi əsərlərində «dövrün bir sıra diqqətəlayiq və səjiyyəvi ijtimai-mənəvi məsələləri əks etdiril»diyini tən-qidçilər qeyd edirlər. Bu dövrdə C.Məmmədquluzadə bədii nəsr sahəsində fəaliyyətini davam etdirir. 1920-ji ildə Cənubi Azərbayjana gedən, böyük çətinliklə «Molla Nəsrəddin» curnalının səkkiz nömrəsini çap etdirən, 1922-ji ildə Bakıya qayıdıb ətrafına yenidən məsləkdaşlarını (Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, Əli Nəzmi, Ömər Xəyyam) yığaraq curnalın nəşrini davam etdirən C.Məmmədquluzadə kiçik hekayələr ustası, qüdrətli dramaturq, publisist kimi fəaliyyətini davam etdirir. Dövrü-nün böyük ziyalısı, açıqfikirli mütəfəkkiri, ijtimai-siyasi ədalətsizliklərə, zülm və əsarətə qarşı kəskin mübarizə apa-ran, avamlığı, geriliyi tənqid edən, qadın əsarətinə, dini fana-tizmə və Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 63 mövhumata qarşı çıxan, C.Məmmədquluzadə inqi-labdan sonra da köhnəlik qalıqlarına qarşı mübarizə aparır. Yaradıjılığını üç əsas istiqamətdə (dramaturgiya, bədii nəsr, publisistika) inkişaf etdirən C.Məmmədquluzadə «Ana- mın kitabı» (1919-20), «Kamança» (1920), «Danabaş kəndinin məktəbi» (1921), «Dəli yığınjağı» (1927) və s. Dra-matik əsərlərində vətən, xalq birliyi ideyasını irəli sürür: jəmiyyətin bir-birinə zidd qüvvələrinin arasındakı daxili ziddiyyətləri açıb göstərir, ana dilinin saflığı məsələsini qoyur. Hekayələrində qadın azadlığı, realist demokratik sənət və ədəbiyyat uğrunda mübarizə, mövhumata, bürokratizmə qarşı kəskin çıxış, dilin təmizliyini qorumaq, gənj nəslin sağlam ruhda tərbiyəsi məsələləri qoyulur. Çadraya qarşı çıxan, qeyri-qanuni evlənmə qaydalarını gülüş hədəfinə çevirən («Yuxu», «Qoşa balınj» və s.), jəmiyyətdə gedən yeniliklərə mane olan yaramaz, tüfeyli, süründürməçi, şöhrətpərəst, xalqı aldadıb varlanma istəyində olanlara qarşı («Taxıl həkimi», «Qəza müxbiri», «Ujuzluq», «Oğru inək» və s.) çıxan, tərbiyə mövzusunda («Şərq fakültəsi», «Saqqallı uşaq», «Buz» və s.) hekayələrini yazır. Publisist yazıları ilə də xalqına, millətinə, onun inkişafına xidmət edən yazıçı beynəlxalq imperializmə qarşı yazdığı kəskin yazılarında xariji imperialistləri tənqid edir. İngilis irtijaçılarının müstəmləkəçilik siyasətini ifşa edir: C.Məmməd- quluzadənin inqilabdan əvvəlki bədii nəsrinə xas xəlqiliyi, mənalı gülüşü, lakonizmi, sadəliyi və mübarizliyi bu hekayələrdə də görürük. Ədib jəmiyyət qurujuluğuna mane olan yaramazlara, tüfeylilərə, oğrulara, süründürməçilərə, xalqı aldatmaq yolu ilə varlanmaq istəyənlərə, şöhrətpərəstlərə qarşı mübarizə aparır, «Taxıl həkimi», «Qəza müxbiri», «Ujuzluq», «Oğru inək» «İki alma», «Toy» və s əsərlərində rəhmdillik, qonaqpərvərlik, kimsəsizlərə əl tutmaq kimi hissləri təbliğ edir, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 64 Azərbayjanın milli sərvətlərinə göz dikənləri, diş qıjırdanları kəskin felyetonları ilə ifşa edir. Publisist yazılarında («Şərq qadını», «Beynəlxalq qadınlar günü», «Səkkiz mart qadınlar günü») qadın azadlığı uğrunda mübarizəni də əsas götürən ədibin apardığı mübarizənin səmərəsindən duyduğu iftixar hissi öz ifadəsini tapır. «Proletar şairi», «Şeir bülbülləri», «Sənət və ədəbiyyat», «Şeir nəşəsi», «Mədfən» kimi əsərlərində «C. Məmmədquluzadə sənət və ədəbiyyatın qarşısında həyatilik, ideyalılıq, sadəlik və aydınlıq kimi jiddi, mühüm tələblər qoyur. O, sənət və ədəbiyyatı ijtimai məzmundan məhrum etməyə çalışanlara, sənətlə həyat arasında keçilməz sədd qoyanlara, xalqa yabançı, qəliz və anlaşılmaz dildə danışanlara, qafiyəpərdazlara düşməndir. Ədib yeni mövzulara, böyük ideyalara biganəlik göstərən formalist şeirə qarşı qəti etiraz edir, məzmunsuz, bayağı şeirlərdən «nəşə alanlara» üz tutaraq tənqid edir: «İxtiyar məndə olsa, şeir nəşəsini qadağan edərəm. Nejə ki, tiryək nəşəsi qadağandır». Azərbayjan nəsrinin inkişafında Seyid Hüseynin rolu böyükdür. Hekayə canrının inkişaf tarixi onun adıyla bağlanır. 20–ji illərin sonundan 30-ju illərin birinji yarısınadək yazdığı hekayələr öz müasirliyi ilə, bədii tutumu ilə ona şöhrət qazandırmışdır. İnqilabdan əvvəl onu tanıdan tənqidi əsərləri olmuşsa, 1927-ji ildən nəsr-hekayə sahəsindəki uğurları ilə şöhrət qazanmışdır. «Gələjək həyat yollarında», «Bir günəşin tarixi», «Sarıköynək», «Onun oğlu», «Hajı Sultan» (1927), sonralar «Mehriban», «Daxili naziri», «Həzin bir xatirə» hekayələri «İnqilab və mədəniyyət» («Azərbayjan») curnalının səhifələrində çap etdirilmişdir. 1927-1937-ji illər arasında çağdaş Azərbayjan ədəbiyyatının ya-ranması tarixində mühüm rol oynamış, həyatiliyi və bədii lirikliyi ilə oxuju kütləsinin rəğbətini qazanan S. Hüseynin nəsrindəki müasirlik idi: «... o Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|