Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 53 dünyagörüşündə yaratdığı güjlü təəssüratın təsiri ilə belə bir əsərin yaradılmasını» vajib hesab etmişdir. Dramaturqun «İblis» fajiəsinə ziddiyyətli münasibət olsa da, Abdulla Şaiq bu əsəri tənqid edənlərə qarşı çıxır: «Cavidin «İblis» fajiəsini ideoloci jəhətdən tənqid edənlərə onun nə kimi təsir altında yazıldığını xatırlatmaq üçün şairin keçdiyi müdhiş bir fəlakəti yazmaq məjburiyyətindəyəm. Cavid Bakıda Nikolayevski küçəsində yerləşən «Təbriz» otelində yaşayırdı. 1918-ji ilin mart hadisəsindən sonra yazıçı və münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bərabər bizə gəlmişdi. Cavidin bət-bənizi ağarmışdı. O, son dərəjə nəşəsiz və mütəəssir görünürdü. Əhval sordum. Hüseyn Sadiq Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən qurtulduğunu söylədi....Cavid Azərbayjan səhnəsinin şah əsərlərindən olan «İblis» fajiəsini bu ajı təsirlər altında yazmışdı». Milli birlik, mənəvi bütövlük ideyaları üzərində qurulan dövlətin tərəfdarı olan Cəlil Məmmədquluzadənin «Anamın kitabı» pyesinin ədəbi tənqiddə dərin təhlili verilmişdir: «Böyük mütəffəkkirin fikrinjə, birliyi və bütövlüyü olmayan millətin iqtisadi, siyasi, mənəvi güj, qüdrət sahibi olması, tarix səhnəsində uzun müddət duruş gətirməsi müm-kün deyildir. Dramaturq pyesdə bir ananın övladları olan Rüstəm bəy, Mirzə Məhəmmədəli, Səməd Vahidin timsa-lında köləlik və əsarətin millətin xarakterində qoymuş olduğu ajı nişanələrə diqqəti yönəldə bilmişdir. Eyni zamanda, müəllif millətin ruhuna hopdurulmuş yabançı xislətləri diq-qət mərkəzinə çəkməklə kifayətlənməmiş, bu bəlalardan xi-las olmağın yollarını göstərmişdir» (V.Sultanlı). Azərbayjan ədəbiyyatı tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı Cümhuriyyət dövründə özünəməxsus inkişaf yolu keçib. «Bu özünəməxsusluq, hər şeydən önjə, ədəbi irsin milli-nəzəri fikir Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 54 müstəvisində təhlil və tədqiqinin aktuallıq kəsb etməsi, həmçinin ədəbiyyatşünaslığı məşğul edən problemlərin daha operativ şəkildə diqqət mərkəzinə çəkilməsi ilə şərtlənməkdədir. Belə ki, Cümhuriyyət dövründə bir tərəfdən klassik ədəbi irsin tədqiqi istiqamətində mühüm addımlar atılmış, digər tərəfdən çağdaş ədəbi proses yetərinjə də- yərləndirilmiş, həmçinin ədəbiyyatın nəzəri-estetik problem- lərinin araşdırılması ilə bağlı müəyyən işlər görülmüşdür» (V.Sultanlı). Məmməd Əmin Rəsulzadə milli azadlıq yolunda əldə edilən müvəffəqiyyətlərin qazanılmasında bədii ədəbiyyatın rolunu belə dəyərləndirir: «Azadlıq və istiqlaliyyət əsas süngüləri ilə yox, ədəbiyyat və injəsənət vasitəsi ilə əldə olunur» və «Qurtuluş günü» məqaləsində yazır: «Ey millətin lisanül-qeybi olan şairlər, ədiblər, millətin əməllərini, ülvi niyyət və məqsədlərini oxşayınız, kəndisinə millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyət eşqi təlqin ediniz». Cümhuriyyət dövründə Seyid Hüseyn «Yaşıl qələm» ədəbi-elmi jəmiyyət yaradır. Bu jəmiyyət Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn, Nəjəf bəy Vəzirov, Üzeyir Hajıbəyov, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Salman Mümtaz, Əli Yusif və digər ziyalıları, sənətkarları özündə birləşdirirdi. «Cəmiyyətin məqsə-di Azərbayjan xalqının fikrən yüksəlməsinə çalışmaq və Azərbayjan ədəbiyyatında müşahidə edilməkdə olan yenili-yi qüvvətləndirmək, onu türklüyə və sadələşməyə sövq et-mək» idi. Onlar müxtəlif yığınjaqlar keçirir və bu yığınjaq-larda qələm sahiblərinin yaradıjılığı müzakirə edilir, əsərlə-rin nəşri (məsələn, Sabirin «Hop Hopnamə»sinin nəşri) mə-sələsi müzakirə edilir, ədəbiyyatımızın tarixinin öyrənilməsi, Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 55 araşdırılması məsələləri ilə yanaşı ədəbi tənqidin inkişafına da diqqət göstərirdi. Yusif Vəzir Çəmənzəminli bu dövr ədəbiyyatşünaslı-ğına dəyərli əsərlər vermişdir. «Azərbayjan ədəbiyyatına bir nəzər» monoqrafik tədqiqat əsəri 1919-ju ildə İstanbul-da nəşr edilmiş öz elmi-nəzəri əhəmiyyəti ilə seçilir. Firidun Köçərli Tiflisdə «Azərbayjan teatrının ədəbiyyatı» əsərini rus dilində nəşr etdirir. F. Köçərli elə bir dövrdə fəaliyyətə başlamışdır ki, hə-min dövrdə Rusiyada ijtimai-siyasi ziddiyyətlər kəskinləşir. Azər- bayjanda milli şüur getdikjə qüvvətlənirdi. Azərbayjanda dramaturgiya, nəsr, nəzm, realizm üslubu ilə inkişaf edir, ədəbiyyat ideyaja zənginləşir, qəzet və curnallar dilimizdə nəşr edilir. Azərbayjan ədəbiyyatı tarixinin sistemli şəkildə öyrənilməyə meyil artırdı. Firidun Köçərli silsilə məqalələrini, «Azərbayjan türklərinin ədəbiyyatı» əsərini, «Azərbayjan ədəbiyyatı» əsərlərini yazır. Onun ən böyük xidməti «çox əsrlik Azərbayjan ədəbiyyatı irsini toplayıb, elmi prinsip və ardıjıllıqla öyrənərək öz tədqiqatının nətijələrini «Azərbayjan ədəbiyyatı» əsərində xalqın istifadəsinə verməsi»dir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli tədqiqatlarında Nəsimi, Ab- basqulu Ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Qasım Bəy Zakir, Mirzə Ələkbər Sabir və başqa şairlər, sənətkarlar haqqında, onların yaradıjılığı haqqında nəzəri fikirlərini söyləmişdir, Mirzə Fətəli Axundov irsinə xüsusilə yüksək qiymət verilmişdir: «Milliyyət hissi birinji dəfə olaraq bu ədibdə oyanmışdır və intibahın dəlili olan kritisizm də Mirzə Fətəlinin əsərlərilə başlayır». Yusif Vəzir Çəmənzəminli «Milli-mədəni işlərimiz» silsilə məqalələrində kitab nəşrinin vajibliyini qeyd edir. O yazır: «Hankı yolda qənaət olunsa, nəşriyyat üçün qənaət Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 56 olmasın. Çünki bugünkü basılan kitablar kəsilən pullardan qiymətlidir. Bir çox pullar var ki, sərf olunur və əməli nətijələr vermir. Nəşriyyata xərjlənənlər millət üçün böyük sərmayə vüjudə gətirər. Bütün gələjəyimiz mədəni binalarımız, tərəqqi məhsullarımız bu sərmayə üzərinə binalanajaqdır». Firudin Köçərlinin Azərbayjan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirir: «Ədəbiyyatımızı müntəzəm bir şəklə salmaq və ümumə tanıtmaq əhəmiyyətli, həm də çox əhəmiyyətli məsələlərdəndir. Bu yolda yigirmi ildən bəri çalışmasilə və ədəbiyyatımızı nizama salmasilə məşhur Firidun bəy Köçərlidir. Firidun bəy ən müqtədir, ən sevimli ədiblərimizdən biridir. Bu şəxs ədəbiyyat tariximizi yazmaq ilə bütün keçmişimizi diriltdi...». Tədqiqatçılarımız Cümhuriyyət dövrünün araşdırıjıla- rından Adilxan Ziyadxanın «Azərbayjan haqqında tarixi, ədəbi və siyasi məlumat» (1919) əsərinin «milli ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsi baxımından» dəyərli bilirlər. A.Ziyadxan Çəmənzəminlidən fərqli olaraq azərbayjanlı müəlliflərin, ərəb və fars dillərində yazıb-yaradan ədiblərin irsini milli ədəbiyyatımızın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi tədqiqata jəlb edir: «tədqiqatda ayrı-ayrı klassiklərin yaradıjılığının bağlı olduqları ədəbi-kulturoloci və ijtimai-siyasi mühit kontekstində təhlilə jəlb olunması bütövlükdə milli ədəbiyyatın regional çalarlarının üzə çıxarılmasına imkan vermişdir» (V.Sultanlı). Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun bəy Hajıbəyli və b. Azərbayjan ədəbiyyatını, mədəniyyətini təbliğ etmək məq- sədilə bir sıra məqalələr, kitablar Avropada çap etdirmişlər. Bu dövrdə Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Abbas Səhhət yaradıjılığı ilə bağlı müxtəlif məqalələr yazılmış, bu məqalələrdə «ədəbi- estetik fikrin milli məfkurəyə üstünlük» verdiyi, «bədii əsərləri bu yöndə dəyərləndirmək meyli» diqqəti çəkir. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|