Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 41 tədqiqi nətijəsində jild-jild ədəbi-tənqid, ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən sanballı kitablar yazılmışdır, yazılır. Bu kitabda 80 illik Azərbayjan ədəbiyyatının keçdiyi tarixi mərhələlər, yaranan əsərlər, Azərbayjan dövlətinin bir dövlət kimi formalaşmasında, qurulmasında ədəbiyyatın fəaliyyəti, verdiyi qurbanlar, əqidə dönməzliyi, ədəbiyyat sa- həsində qazandıqlarımız, itirdiklərimiz, itirdiklərimizin için-də möhkəmlənən Azərbayjan Respublikası, onun ədəbiyya-tı, bu ədəbiyyatın inkişafında az da olsa belə rolu olan qə-ləm sahiblərimiz haqqında, ədəbiyyatımızın inkişafı haqqında qısa, konkret məlumat verməyə çalışmışıq. Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 42 XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ ƏDƏBİYYAT (1918-1920) Y.V.Çəmənzəminli yazır: «Han-kı yolda qənaət olunsa, nəşriyyat üçün qənaət olmasın. Çünki bugünkü basılan kitablar kəsilən pullardan qiymətlidir. Bir çox pullar var ki, sərf olunur və əməli nətijələr vermir. Nəşriyyata xərj- lənənlər millət üçün böyük sərmayə vüjudə gətirər. Bütün gələjəyimiz mədəni binalarımız, tərəqqi məhsulla- rımız bu sərmayə üzərinə binalanajaq- dır». XX əsr Azərbayjanın ijtimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatında elə bir əsrdir ki, onda daha böyük oyanış var, bu əsr milli azadlıq hisslərinin güjlənməsi, dövlətçilik, azadlıq və tərəqqipərvər hisslərlə zəngindir. Bu milli azadlığın şirinliyini XX əsrin ilk onilliyində daddıq, sonra itirdik və əsrin son iki onilliyində yenidən əldə etdik. Qanımız, janımız bahasına əldə etdik... Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 43 Azərbayjanda Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ölkə- mizdə ijtimai həyatda olduğu kimi, mədəni, ədəbi həyatda bö- yük bir janlanmaya təkan verdi. Xalqımızın milli azadlıq, dövlət müstəqilliyi uğrunda mübarizə apardığı və arzularına nail olduğu və qurduğu Xalq Cümhuriyyəti fəaliyyət gös- tərdiyi qısa müddətdə milli ideya mübarizəsində, o jümlədən, romantizm və realizm yaradıjılıq axınında birləşir. Və bu dövrdə fəaliyyətə başlayan parlament Azərbayjan dilini dövlət dili elan edir. XX əsrin əvvəlindən Azərbayjan ədib və şairləri müəyyən məktəblər, üslublar üzrə qruplaşmaqda idi. «Həmin birliklər ədəbiyyatın get-gedə daha çox ideoloci məzmun kəsb etdiyini, zamanın siyasi konyukturasına tabe olduğunu göstərirdi. Bu və ya digər siyasi-ideoloci mərama mənsubluq ilk yaradıjılıq təşkilatlarının, yaxud jəmiyyətlərinin fəaliyyəti ilə yanaşı, adında da özünü göstərirdi. «Yaşıl qələm», «Qırmızı qələm» və s. ədəbiyyatın bu jür «rənglənməsi» sənət baxımından o qədər təbii olmasa da, bədii təfəkkürün jəmiyyət həyatına yaxınlığından irəli gəlirdi. «Yaşıl» rəng türkçülüyün, müsəlmançılığın, «qırmızı» isə inqilabi müasirliyin ifadəsi idi». XX əsrin ilk iki onilliyində Azərbayjan çox mürəkkəb, ijtimai-siyasi jəhətdən ən ağır dövrünü yaşadı. Rusiya-Yapo- niya müharibəsi, rus imperiyasının məğlubiyyəti, ijtimai -siyasi prosesləri Azərbayjanda güjlənən milli-azadlıq hərə-katı ədəbi prosesə də öz təsirini göstərdi. Ölkədə maarifçilik hərəkatının güjlənməsi, maarifçi ədəbiyyatın inkişafına kö-mək etdi. Milli problemlərin həlli yollarını axtarmaqda ziya-lılar bir araya gəlməkdə idilər. «Şərqi-rus», «Hümbət», «Molla Nəsrəddin», «Füyuzat», «İrşad», «İqbal», «Tərəq-qi», «Təkamül», «Yoldaş», «Məktəb», «Dirilik» kimi mətbu orqanlar fəaliyyətə başladı, ana dilimizdə yaranan bu mətbu orqanlar xalqımızın Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 44 ədəbiyyatının inkişafına kömək etmiş olurdu. Bunlarda ijtimai- siyasi və milli-mənəvi problemlər öz əksini tapırdı. Bu dövrdə realizm və romantizm ədəbi məktəbləri dövrün ədəbi proseslərini özündə əks etdirirdi. «Molla Nəsrəddin», «Füyuzat» curnalları ətrafında toplanan maarifçi ziyalılar realist və romantizmin ideya-estetik düşünjələrini ifadə edirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin nəşrə hazırladığı «Molla Nəsrəddin» curnalı realist şair və yazıçıları öz ətrafında birləş- dirir, mollanəsrəddinçilər kimi tanınan ədiblər ədəbi dili xalqın danışıq dilinin bazası əsasında yaratmağı düşünür. Əli bəy Hüseynzadənin başçılıq etdiyi «Füyuzat» curnalı romantiklərin ideya və düşünjələrini müdafiə edir və füyu-zatçılar kimi tanınan ziyalılar «ortaq türk dilinin formalaş-dırılması ideyası»nı əsas bilir və «bu məsələdə Türkiyə türkjəsini əsas götürməyi» düşünürdülər. Rusiyada 1905-ji il inqilabı məğlubiyyətə uğradı və bu azadfikirli, maarifçi Azərbayjan ziyalılarının işini ağır- laşdırırdı. 1908-1910-ju illərdə Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Nüsrətzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi ziyalılar Azərbayjanı tərk etməyə məjbur olmuş, təqib olunduqların-dan İranda (Məmməd Əmin Rəsulzadə), Türkiyədə (Əli bəy Nüsrətzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu) fəaliyyətlərini davam et- dirməli olmuşlar. 1905-1901-ji illərdə Səttarxan hərəkatı bütün İrana, eləjə də Şərqə, məşrutə hərəkatının qələbəsi ijtimai-siyasi hərəkata, eləjə də ədəbi prosesə jiddi təsir göstərir. Bu hadisələri Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə silsilə məqalələrlə dərindən izləyir. «Məşrutə hərəkatını yaxından izləyən M.Ə. Rəsulzadə yazdığı silsilə məqalələrlə milli mətbu- atda ijtimai tendensiyanın, vətəndaşlıq amalının güjlənməsinə təkan vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə isə «Siyasəti-fürusət» adlı Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|