Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 29 XIII-XIV əsrlərdə monqol əsarətində olan Yaxın Şərq və Avropanın bir hissəsi kimi Azərbayjan da ağır dövrünü ya- şayırdı, ədəbiyyatımız, mədəniyyətimizin inkişafına ağır zərbələr vurulurdu. Qarətlər, əhalinin qul kimi alınıb-satılması, yad ölkələrə aparılması alim və sənətkarların vətəndən uzaqlarda işləməyə aparılması, xalqın iqtisadi həyatının, maddi durumunun ağırlığı, törədilən qırğınlar, dəhşətlər xalqın bayatılarındadır. Xalq bu zülmlərdən jana doyur, dağlara çəkilir, silahlı dəstələr yaradır, istilaçılara qarşı mü-barizə aparırdı. Ağır iqtisadi bir durumunda xalq öz yara-dıjılığını davam etdirir, müharibələrdə dağıdılmış ölkənin yeni mədəni abidələrini qururdu. Təbrizdə, Naxçıvanda, Bakıda, Zəngilanda, Marağada böyük məqbərələr tikilirdi. Bu dövrdə astronomiya, tarix, fəlsəfə ilə yanaşı, poetikaya aid əsərləri ilə Yaxın Şərqdə tanınmış Xajə Nəsirəddin Tusi Marağa rəsədxanasının banisi idi. Onun astronomiyaya aid «Zij-Elxani» əsəri Avropada da geniş yayılmışdı. XIII-XVI əsrlərdə Marağa rəsədxanası Yaxın Şərqdə məşhur bir elm mərkəzi idi. Bu dövrdə elmdə, mədə- niyyət kimi ədəbiyyatda da müəyyən məzmun dəyişikliyi duyulur. Saray ədəbiyyatı, qəsidə şeiri nisbətən zəifləyir. Monqol istilası feodal haki-miyyətlərini dağıtdığından saray ədəbiyyatı da zəifləmişdi. «Dövrün Fəzlullah Nəimi, Nəsimi, Əhvədi kimi görkəmli şairləri öz yaradıjılıqlarının ideya istiqaməti etibarilə saray ədəbiyyatına, məddahlığa tamamilə yabançı idilər». Bunun-la belə, Arif Ərdəbili, Seyid Zülfüqar Şirvani kimi saray şeirin ənənələrini davam etdirən şairlər olsa da, onların da dünyagörüşü «ziddiyyətlidir». Z.Şirvani saray mühiti ilə bağlı olub feodalları mədh etməklə yanaşı, istedadlı bir sənətkar kimi dövrün ijtimai hadisələrindən də kənar qal- mamış, zəmanədən şikayətləri qəzəl və rübailərində çoxdur. Onun bu əsərlərində monqol istilaçılarının ölkədəki özbaşı- Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 30 nalığının doğurduğu ümidsizlik var. Arif Ərdəbili yaradıjı- lığının yaxşı jəhətlərindən biri onun Nizami ənənələrini da-vam etdirməsi, onu təkrar etmədən, «Xosrov və Şirin» əsə-rinin təsiri ilə «Fərhadnamə» kimi oricinal bir əsər yarat-masıdır. XIV əsrdə onun «Fərhadnamə»si, Əssar Təbrizinin «Mehr və Müştəri» əsəri, Azərbayjanın ağır həyatı, zülm və ədalətsizliklərin bədii ifadəsi olan Marağalı Əhvədinin «Ca-mi- Cəm» əsəri əvvəlki əsərlərdən fərqlənirdi. Bu əsərlərdə həyat lövhələri, janlı insan surətləri «poeziyanın mistikadan uzaqlaşdığını, onun həyat ilə əlaqələrinin qüvvətləndiyini” göstərirdi. Yarı fəlsəfi, yarı dini-mistik jərəyan olaraq VII əsrdə Ərəbistanda və Suriyada meydana gələn sufizm («suf» yun parça mənasındadır, sufi ideyalarını daşıyanların geydikləri paltar mənasında işlədilmişdir) dünyagörüşü XIII-XIV əsr- lərdə Azərbayjanda da geniş yayılmışdı, Mahmud Şəbüstəri fəlsəfi və elmi fikrin inkişafında öz tərəqqipərvər fikirləri ilə əhəmiyyətli rol oynayan mütəfəkkir və alim kimi dəyərlən- dirilir. Monqolların, Teymurləngin işğalları zamanı Azərbay- janın həm sənətkarları, həm mədəniyyəti, həm insanları ta-lan və qırğınlara məruz qaldı. Xalq asanlıqla təslim olmur-du, feo- dal istismarları, aramsız qətl və qarətlər əhalinin hə-yatını ağırlaşdırdığı şəraitdə Azərbayjanda hürufilik təri-qəti mey- dana çıxdı. Öz fəlsəfi məzmunu ilə sufizm ilə üzvi surətdə bağlı olan hürufilik təriqətinin banisi Fəzlullah Nəi-mi saraydan uzaq ömür sürən, xalqla, sənətkarlarla bir olan bir insan olmuş və hürufilik təlimini «Cavidannamə» əsərində şərh etmişdir. Onun bu əsərini dostu və sirdaşı Şeyx Əbülhəsən nəzmə çəkmişdir. Fəzlullah Nəimi öz əsərlərində ilahi eşqi əsas götürür, «Allahın insanda təjəlli etməsini, insanın müqəddəsləşərək, Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 31 nəhayət Allaha qovuşmasını, bədəndə olan fəna ünsürlərin məhv olmasını, yalnız ilahi təjəllinin qalmasını irəli sürür». O, kamil insanı müqəddəsləşdirmiş olur, «özünü mal-dövlət əndişəsi ilə məşğul edən zülmkarlara, qaniçən hökmdarlara yaltaqjasına xidmət edən riyakar və fitnəkar şəriət xadimlərinə qarşı qoyur». Buna görə də, hakim feodal-ruhanilər kafir, din düşməni kimi onun ölümünə fitva verdilər. Onun qətlindən sonra bu ideyaların ən böyük təbliğatçısı olan Nəsiminin (XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəli) yaradıjılığı Azərbayjan ədəbiyyatı tarixində «yeni bir mərhələnin baş-lanğıjı» kimi dəyərləndirilir. Nəsiminin böyük tarixi xidmətləri öz ana dilində yazıb- yaratmasıdır, Azərbayjan ədəbi dilini, şeir dilini Həsənoğlu və Qazi Bürhanəddindən sonra inkişaf etdirməsidir. O, Azərbayjan dilində yaradılmış şeirin böyük ustadlarından biri kimi yüksək qiymətləndirilir. XIII əsrin ikinji yarısında, XVI əsrin əvəllərində yaşa-yıb yaratmış İzzəddin Həsənoğlu vaxtilə Azərbayjanda, Rumda, Misirdə şöhrət qazanmışdı, «Divanı» olduğu söy-lənsə də, əlimizdə dörd qəzəli vardır ki, bunlardan biri fars-ja, üçü türkjədir. XIII əsrdən başlayaraq xalq dili əsasında inkişaf etmiş Azərbayjan-türk yazılı ədəbi dili XV əsrdə yüksək səviyyəyə çatır. Bu dövrdə Azərbayjan dilində-doğma ana dilində yazılan əsərlərin sayı artır. «XIII əsrdən ölkədə ədəbi dilin üçləşməsi müşahidə olunur. Ərəb, fars dilləri ilə yanaşı Azərbayjan (türk) dili də dövlət, sənət, elm dili kimi işlənmək hüququ qazanır» (T. Hajıyev). İzzəddin Həsənoğlu, Əbdülqadir Marağayi, Şah Qasım Ənvar, Sultan Əhməd kimi şairlərin yaradıjılığı, onların əldə olunan şeirləri Nəsimiyə qədərki yazılı ədəbi dilimizin abidələri kimi tarixi əhəmiyyətlidir. Əbdülqadir Marağayi böyük istedad Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 32 sahibi kimi həm də injəsənət aləmində məşhur idi. Gözəl səsə malik olan şair yüksək təfəkkür sahibi olub, «musiqi sənətinə hərtərəfli yanaşan musiqi alimi» olub, «maraq dairəsinin böyüklüyü, zehniyyətinin vüsəti, görüş üfüqlərinin genişliyi etibarilə zamanının görkəmli alimi, mümtaz musiqişünası və mahir ustadı sayılır» (Əfrasiyab Bədəlbəyli). Əbdülqadir Marağayinin şairliyi və xəttatlığı haqqında İran alimi məlumat verir. Onun «Məqasidül-Əlhan» («Təra- nələrin məqsədləri») və «Cameül-Əlhan» («Təranələr külliy- yatı») əsərləri əlyazma nüsxələri əsasında, Təqi Binişin tərtibatı ilə çap edilmişdir. Birinji əsərinin sonuna şairin farsja və türkjə bir sıra şeirləri daxil edilmişdir. Müəllif onları bəstələdiyi musiqi əsərlərinə mətn kimi yazmışdır. Onun «Məqasidül- Əlhan» kitabında «Ey janü jəhan bəhər səfa, bizi unutma» misrası ilə başlanan şeiri yazılı ədəbi dilimizin ilk nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilir. XV əsrdən etibarən Azərbayjan ədəbiyyatı əsasən milli dildə inkişaf etməyə başlayır: «Teymurilərin qovulmasından sonra Cənubi Azərbayjanda təşəkkül edən Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin Azərbayjan dilinə əhəmiyyət verməsi, xüsusən Səfəvilər dövlətinin bu dildən dövlət dili kimi istifadə etməsi Azərbayjan dilinin ədəbi-bədii dil olaraq sürətlə inkişaf etməsinə şərait yaradır. Hələ XIV əsrdən başlayıb inkişaf etməkdə olan Azərbayjan ədəbi-bədii dili XV əsrdə möhkəmlənir, XVI əsrdə isə yüksək zirvəyə çatır. Bu əsrdə əsas əsərlərini ana dilimizdə yaradan dünyaşöhrətli sənətkar-lar yetişir. Bu dövrdə fars dilində də şeir yazan şairlər vardı. Katibi, fars dilində «Həqiqi» təxəllüsü ilə şeirlər yazan Şahjahan, fars dilində «Xəmsə» yazan Marağalı Əşrəf kimi şairlərlə yanaşı, bu dövrdə ölkədə baş verən siyasi hadisələrlə razılaşmadıqlarından Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|