Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 13 xəyanət nətijəsində ölümündən doğan kədəri ifadə edən VII əsrdə Davdağın yazdığı mərsiyə vardır. Bu mərsiyə yüksək üslubda, böyük bir bədii keyfiyyətlərlə zəngindir və bu, mər- siyənin müəllifinin bir çox əsərlər yazmış olduğunu da sübut edir. Bu mərsiyə ərəb istilasından əvvəlki dövr Azərbayjan ədəbiyyatının «yeganə yadigarı» hesab edilir. VII əsrdə ərəblər Azərbayjanı işğal etdilər. Atəşpərəst- liyin bütün nişanələrini məhv etməyə çalışan ərəb istilaçıları atəşgahları dağıdır, yandırırdılar və o məbədlərdə saxlanan tarixi sənədlər, ədəbi materiallar da məhv olurdu. Ərəblər öz dillərini qəbul etdirir, mədrəsələr açdırır, təlim-tərbiyə işləri ərəb dilində aparılırdı. Alban və pəhləvi əlifbaları qadağan edilir, ərəblərin özləri üçün də çətin olan kufi xətti qəbul etdirilirdi. İslam dini qəbul edildikdən sonra ərəb dili hakim dilə çevrilir. Az bir zaman içərisində müxtəlif xalqlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi kimi qəbul olunur. Bütün əsərlər bu dildə yazılır, bu dildə yayılır, bu dilin vasitəsilə ümummüsəlman xarakteri alır. Fransız şərqşünası Qustan Löbenin dediyi kimi, «latın dili orta əsrlərdə Avropada nejə yayılmışdırsa, ərəb dili də müsəlman xalqları arasında elə intişar tapmışdı». Bu hal ədəbiyyatda, ilahiyyatda qabarıq şəkildə özünü göstərir. Orta Asiya, Zaqafqaziya, İran xalqları nümayəndələri ərəb dilində yazır, bu dildə ümummüsəlman mədəniyyəti meydana gəlir. İsveçrə şərqşünası Adam Mets yazırdı ki, «əhalinin tərkibinin dəyişməsi, onun bu vaxtaqə-dərki-X əsrə qədərki aparıjı hissəsinin qüvvəsinin tükənməsi və qarışıq irqlərin qədim əhalisinin ön jərgəyə keçməsi ədə-biyyatda özünü qabarıq göstərir». Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 14 Ərəbdilli orta əsrlər ədəbiyyatı müxtəlif xalqların birgə yaratdığı, inkişaf etdirdiyi və formalaşdırdığı mədəni irsdir. Bu irsin əsas yaradıjılarından biri də Azərbayjan xalqı olmuşdur. VII əsrin ikinji yarısından başlayaraq Azərbayjan sə- nətkarları öz əsərlərini ərəb dilində yazır. Artıq Əməvilər dövründə İsmayıl ibn Yəsar, Musa Şəhəvat, Əbu-l-Abbas əl- Əma kimi qüdrətli qələm sahibləri yetişir. Müxtəlif elmlər sahəsində, xüsusən ilahiyyat, fiqh və hədis sahələrində azər- bayjanlıların səsi daha qüvvətli eşidilməyə başlayır. XI əsrin əvvəllərində Əbu Mənsur əs-Səalibi X əsr ərəbdilli Azərbay-jan şairləri haqqında qiymətli məlumatlar verir. Az sonra isə Əbu-l Həsən əl Baxərzi öz məjmuəsində ərəbjə yazan azərbayjanlı şairlərə ayrıja bölmə ayırır. Xətib Təbrizi, Eyn-Əl-Quzat, Yusif Xoylu, Şühavəddin Sührəvərdi bütün ərəb aləmində tanınır. Şərqin elminə, mədəniyyətinə və ədə-biyyatına, onun inkişafına böyük təsir göstərir. Zəngin ki-tabxanaların yaradılması, ədəbi- elmi məjlislərin təşkil olun-ması ümumi xarakter alır. Ərəb dilli Azərbayjan ədəbiyyatı XII əsrdən sonra da davam edir, Nizami, Füzuli kimi nə-həng söz ustaları ana diliylə yanaşı ərəb və fars dilin-də də əsərlər yazır. Ərəbjə yazan azərbayjanlıların öz ölkələri ilə, öz xalqı ilə bağlılığı xeyli güjlənir. Sonrakı şairlərin, ədiblərin yara- dıjılığında milli zəminlə əlaqə ilk baxışdan özünü göstərir. XI əsr Azərbayjan şairləri Eyn-Əl-Quzat, Sührəvərdi, Xoylu və başqaları ərəb ölkələrindən kənarda fəaliyyət göstərir. Ərəb dili onlara öz fikirlərini ifadə etməkdə zahiri forma rolunu oynayır. Ərəbdilli Azərbayjan ədəbiyyatının XI əsr-də müstəqilliyi artır. Bununla belə, bu əsərlər ümummüsəl-man ədəbiyyatının tərkib hissəsi idi. Oxşar jəhətlər çox idi, bunu inkar etmək olmazdı, «yalnız ərəbjə yazmış azərbayjanlı şair və ədiblərin yaradıjılığına həsr olunub, əsasən Azərbayjan xalqının ədəbi Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 15 fikir tarixi ilə əlaqədar olsa da, ümummüsəlman mədəniyyətinin də öyrənilməsi baxımından səjiyyəvidir» (Əbu Mənsur). Doğrudur, ərəb dili bütün Azərbayjanın əqli və mədə-ni həyatına daxil olmayıb. O, tədrijən dini və siyasi bir dil kimi yayılıb, müəyyən vaxt keçdikdən sonra elmi və ədəbi əsərlərin dili kimi qərarlaşıb. Doğrudur, bu dil Azərbayjanda hakim mövqe tutmazdan əvvəl ərəblər tərəfindən əsir alınmış bir sıra azərbayjanlı şairlər də öz qələmlərini ərəb dilində sınamış, hətta ərəbləri belə heyrətə salan kamil sənət nümunələri yaratmışlar. Onlar «məvali» adlanan şairlər idi. İbn Qüteybə-əd-Dinavəri özünün «Kitab-əş-şer və ş-şüəara» adlı məşhur kitabında Əbu- l-Yəqzana əsaslanaraq yazır: «Mədinədə məvalilərdən elə bir şair yoxdur ki, o əslən Azərbayjandan olmasın. Sonra İsmayıl ibn Yəsar və onun qardaşının, Musa Şəhəvatın və Əbu-l- Abbasın adını çəkmişdir». İbn Qüteybənin göstərdiyi bu şairlər VII əsrin sonlarında və VIII əsrin birinji yarısında yaşayıb yaratmışlar. Onlar «məvali» (bu sözün mənası «yaxın olmaq, hər kəsin ardınja getmək, ona qoşulmaq» deməkdir) idilər və bu ad islamdan əvvəl və islamın ilk dövrlərində əsir tutularaq müsəlmanlığı qəbul etmiş, yaxud da ərəblərin içərisində yaşayan və könüllü surətdə yeni dinin bayrağı altına keçən qeyri-ərəblərə verilirdi. Təkəbbürlü ərəblər arasında məvalilərə qarşı təkəbbür, lovğalıq, nifrət vardı. Məhəmməd Peyğəm-bər, Əli yanında məvalilər xüsusi hörmətə malik idilər. On-ları bəzən ərəblərdən üstün tuturdular» (Əbu-l-Abbas əl-Mütərrəd). Şəhəvat Qüreyş qəbiləsinin mövlası olmuşdur. Əldə olan şeirləri onun yaradıjılığının jüzi hissəsini təşkil edir. Onun mədhiyyələri, həjvləri qalıb. Musa Şəhəvatın şeirləri məşhur idi. Onlar hikmətli sözlər, zərb-məsəllər kimi ağızdan-ağıza Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 16 keçirdi, jariyələrdən tutmuş xəlifələrə qədər onun şeirlərini əzbər söyləyirdilər. O, şeirlərində özündən razı adamlara, mənsəb və vəzifəsinə arxalanıb heç kəslə hesablaşmaq istəməyən lovğalara üz tutur, «insan daimi yaşamır, o, gej-tez ölüb gedəjəkdir»,-deyir, xeyirxahlıq, saflıq kimi nəjib insani sifətləri tərənnüm edir. Dünyada insanın anjaq yaxşı əməllərinin əbədi qalajağını söyləyir. Onun aşağıdakı beyti bunu təsdiq edir: Mərdlik düşmənlərinə de ki, Xaliddə səxavət məhv olmuşdur. Anjaq Səidin fəzilətləri məhv olmayajaqdır. Belə dəyərli fikirləri ondan sonra gələn şairlər üçün də ilham mənbəyi olmuş, bir çox qiymətli fikirləri digər qəsidə- ləri də bəzəmiş, məzmununu xeyli qüvvətləndirmişdir. Döv- rünün aktual məsələləri onun şeirlərində var. Ədalətsiz qazi və valilərə düşmən olan şair Allah adından istifadə edib min fırıldaq törədənləri ifşa edir, jəmiyyətdə gördüyü eybəjər- liklərdən iyrənib həyatdan əl üzmür, əksinə, ədalətin, haqqın güjünə inanır, zülmkarlara lənət yağdırdığı kimi yaxşı əməl-ləri də alqışlayır. Ailə münasibətlərinə aid şeirlərində yaxşı qızların ləyaqətli adama ərə getməsini alqışlayır, özünə layiq ər seçməyənləri məzəmmət edir. Onun əsərlərindən görünür ki, yüksək sənətkar olub, ərəb dilinin injəliklərinə dərindən bələd olub, şeir qanunlarını mükəmməl öyrənib, ərəb şeirlə-rinin əlavə vəznlərini məharətlə öz yaradıjılığında tətbiq et-məyi bajarmışdır. İsmayıl İbn Yəsar ərəbdilli Azərbayjan poeziyasının qüdrətli nümayəndələrindən biridir. VII-VIII əsrlərdə yaşa-yıb- yaratmış bu görkəmli şairin ədəbi fəaliyyəti şərqşünas-ların diqqətindən kənarda qalıb. Onu müasir fars tədqiqatçılarından Zəbihullah Səfa və ərəb alimi Əhməd Əmin heç bir əsasları Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|