Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 17 olmadan fars şairlərinin siyahısına daxil etmiş, Məhəmmədəli Tərbiyət isə onun Azərbayjan şairi olduğunu bir daha təsdiqləmişdir. O, ədəbiyyat tarixinə kəskin siyasi şeirlər, zərif mədhlər, yanıqlı mərsiyələr, səmimi vəsflər, injə aşiqanə şeirlər müəllifi kimi daxil olmuş, o Musa Şəhəvatdan fərqli olaraq ömrü boyu ərəb hegemonluğuna qarşı çıxmış, qələmini əsarət altına alınmış xalqların heysiyyatının qorunmasına həsr etmişdir. Əhməd Əmin onun yaradıjılığını, şeirlərinin xüsusiyyətlərini xüsusi qeyd edir, göstərir ki, «orada hekayəçilik ruhu, gözəl məntiqi ardıjıllıq hakimdir. İsmayıl ibn Yəsar köhnə ənənələri jəsarətlə qırmış, şeirin yalnız formaja deyil, məzmunja da sabitliyini ərəbdilli ədəbiyyata gətirmişdir. Artıq onun aşiqanə şeirlərində dəvə karvanlarının, səhraların boz qumlarının, qəbilələrin təsvir və tərənnümünə rast gəlmirik. Ondan qabaqkı ərəbdilli şair-lərin hamısı bu köhnə ənənənin çərçivəsindən çıxa bilmir, müxtəlif hadisələr yığımını bu şeirdə əlaqəsiz şəkildə əks etdirirdilər. İbn Yəsarın böyük xidmətlərindən biri elə bu şeiri səliqəsizlikdən xilas etmək, mövzu vəhdətini poeziyaya gətirmək olmuşdur: bunu tənqidçilər qədim Azərbayjan ədəbiyyatının təsiri ilə bağlayırlar. Onun sözləri, tərkiblər, poetik vəzni ərəb qəlibində verilsə də, Azərbayjan təfəkkü-rü, Azərbayjan ruhu onun şeirlərinə daxil ola bilmiş, yeni məna və mahiyyət kəsb etmişdir. Onun şeirlərində poetik obrazlar, bədii ifadə vasitələri yüksək sənətkarlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilir, əsassız mübaliğələr, şit təşbehlər, real həyatdan uzaq bənzətmələr yoxdur. Dili yığjam və janlı, axıjıdır. Əbul Abbas əl əma Cəzimə ibn Əli ibn əd Deyl ibn Bəkr ibn Əbd Mənat qəbiləsinin mövlası olmuşdur. Onun yaradıjılığı Yəsar və Şəhəvat kimi müasirlərindən bəzi xüsusiyyətləri ilə fərqlənsə də, ardıjıl, qəti mövqeyi ilə seçilib. Əldə olan Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 18 mədhləri, həjvləri siyasi xarakter daşıyır. Maraqlı şeirlərindən biri bir atanın dilindən nankor oğula qarşı çev-rilmiş və yüksək sənətkarlıqla yazılmış kiçik bir şeir par-çasıdır. Atanın duz- çörəyi ilə boya-başa çatan oğul ata qəl-binin yanıqlı fəryadını dərk etmir: Anadan olan gündən sənə çörək verib, su qabını dodaqlarına yaxınlaşdırıb, Qurtum-qurtum içirdərək səni boya-başa çatdırdım. Gejələr sənə bir bədbəxtlik üz verdikdə gözlərimi Səhərə qədər yummayıb sənin dərdin üçün narahatlıq keçirdim. Sanki sənə üz verən bəla mənə də sirayət edib hönkür-hönkür ağladırdı. VII-VIII əsrlərdə yaşayıb yaratmış və məvali şairlər adlanan bu təfəkkür sahibləri-azərbayjanlı şairlər ərəbdilli poeziyanın inkişafına xeyli köməklik göstərmiş, eyni zamanda öz xalqının bədii və fəlsəfi təfəkkürü ilə bağlı olmuşlar. Onların yaradıjılığı sübut edir ki, Azərbayjan xalqının hə-min dövrdəki bədii təfəkkürü digər müsəlman xalqlarının mədəni səviyyəsindən heç də geri qalmamış, bir çox millətlərin birgə səyi nətijəsində meydana gəlmiş ərəbdilli poeziyanın yeni keyfiyyətlər kəsb etməsində, forma və məzmunja dərinləşməsində, ijtimai və siyasi həyata dərindən nüfuz et- məsində öz faydasını əsirgəməmişdir. Azərbayjanlı ruhu, azər- bayjanlı təfəkkürü, azərbayjanlı zövqü ərəbdilli ədəbiyyata daxil olaraq bu ədəbiyyatın mövzuja genişlənməsinin əsas amillərindən birinə çevrilmişdir. X-XI əsrlərdə Azər-bayjanda yaranan ərəbdilli poeziya məhz belə bir zəmin üzərində yüksələrək, məzmunja daha da müstəqilliyə doğru getmişdir. Əbul-Həsən əl Baxərzinin «Dumyat əl-qəsr və usrat əhl əl-əsr» məjmuəsində XI əsr Azərbayjan poeziyasının səkkiz Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 19 Azərbayjan şairinə yer verilməsi o dövrdə poeziyamızın çox zəngin olduğundan xəbər verir. Onların yaradıjılığı haqqın-da ərəbdilli mənbələrdə öz əksini tapmamasına səbəb onla-rın öz şəhərləri ilə bağlı olması, ümummüsəlman ədəbiyya-tının geniş meydanına çıxmaq imkanı olmamasıdır. Başqa bir səbəbin də siyasi hadisələrlə bağlı olduğunu bildirir: «Belə ki, səljuqların zəifləməsindən sonra vahid imperiyanın dağılması və bununla əlaqədar müxtəlif dövlətlərin, ayrı-ayrı əlaqəsiz elm və mədəniyyət mərkəzlərinin meydana gəl-məsi bir zamanlar çox möhkəm olan ümummüsəlman mədə-niyyətinin bütövlüyünü, sıx rabitəsini və vahidliyini aradan qaldırır. Bu da öz növbəsində ərəbdilli ədəbiyyatın ümumi ahənginin pozulmasına, onun ayrı-ayrı ölkələrdə müstəqil inkişafına gətirib çıxarır. Təbii ki, belə bir şəraitdə təzkirə müəllifləri bütün şərq aləmini əhatə etmək imkanından məh-rum olurlar». Bu dövrdə monqol işğalları, ölkədə baş verən siyasi dərəbəyliklər, müharibələr bir çox sənətkarların əsər-lərinin məhvinə, unudulmasına səbəb olmuşdur. Baxərzinin məjmuəsinin bu jəhətdən misilsiz dəyəri var. Məhz həmin məjmuədə XI əsrin səkkiz Azərbayjan şairinin adı çəkilir. Bu məjmuədəki Azərbayjan şairlərinin siyahısı Mənsur Təbrizinin şeirləri ilə açıldığı söylənir. Baxərzi yazır: «Təbriz əhli içərisində böyük istedadı ilə məşhurlaşmış, mənaları saf qızıltək jilalanmışdır. Bu kafiyədə gətirdiyim (parçalar) onun adı üçün kifayətdir. Bu, Şam diyarında yüksək zövqü oxşayan, indi də söz xəzinəsinin injisi hesab olunan bir qə-sidədir». Mənsur Təbrizinin buradakı şeirlərini araşdıran tədqiqatçılar onun məjmuədəki şeirlərini «nadir poetik ilha-mın, qanadlı təfəkkürün, vüqarlı mənliyin vəhdətindən yoğ-rulan, bakir sənətkarlığın əlçatmaz qüdrəti ilə süslənən poe-ziya çələngi, nəğmələr dünyası» (M. Mahmudov) adlandı-rır. M. Təbrizi Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 20 poeziyaya yüksək amallarla yanaşırdı, onu ijtimai həyatın bütün dərinliklərinə nüfuz edən, «həyat nə-fəsli bir qüvvə» bilirdi. XI əsrin mütəfəkkir şairi doqquz yüz il bundan əvvəl yazırdı: (Şeir) zəiflərə elə bir qətiyyət verir ki, Taqətdən düşmüş hər bir kəs belə kəsərli qılınj hesab olunur. Bu misraların əsas ideyası müasir ədəbiyyatın qarşısına qoyulan estetik tələblərlə, ijtimai məzmunla səsləşir. Şeir xalqın ruhunu, fikrini ifadə etməlidir, şəxsi maddi maraqlara deyil, böyük amallara xidmət etməlidir. Poetik sənəti-nin böyük ijtimai təsir qüvvəsinə inanan şair xalqın düş-mənlərini sarsıtmaq üçün qələmin mübariz güjünü görürdü. Söz, qələm hər zaman bütün tarixi dövrlərdə mübarizə mey-danında qələbə çalmış, sözün qüdrətiylə neçə-neçə hökmdar qılınjı endirilmiş, sözün qüdrəti neçə-neçə qüdrətli hökm-darların güjündən daha təsirli olmuşdur. (Qələm) öz uju ilə nə qədər qəddar düşmənləri məhv etmişdir? Həm də düşmənin qanını tökməklə yox, öz qanını axıt- maqla. Burada şair fikrini obrazlı ifadə edir. Qələmindən və- rəqlərə tökülən mürəkkəbi onun qanına bənzədir. Qələmin «qa- nının» nəyə qadir olduğunu metaforik bir dillə ifadə edir. Mənsur Təbrizinin şeirlərində həm də əsas mövzu məhəbbətdir. Özünü məhəbbət dünyasının əbədi yolçusu bilən şair, ilahi eşqi insan ruhunun ayrılmaz «pərisi» bilir. Onun yaradıjılığından zəmanəmizə az nümunələr gəlib çatsa da, bu azajıq nümunələrdəki bəşəri məsələlər, onların qoyuluşu, şair təfəkkürünün zənginliyi Mənsur Təbrizinin dövrünün ərəbdilli şairləri içərisində qüdrətli bir Azərbayjan şairi ol-duğunu göstərir. «Dumyat əl qəsr» məjmuəsində adı çəkilən Xətibi Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|