Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 25 isə sənətin xalq həyatı ilə bağlılığı ideyasını meydana atmışdır. Həmin poeziyanın filosofu isə məhz Sührəvərdi olmuşdur». Zənjan yaxınlığındakı Sührəvərdi şəhərində anadan olan, Marağada təhsil alan, elmi, biliyi ilə diqqəti jəlb edən, Hələbə gələrkən oranın hakiminin hörmətini qazanan, bilik və bajarığına həsəd aparılan, «jəsarətli fəlsəfəsindən qorxuya düşən «Hələb fəqihləri alimin qətlinə fitva verirlər». Onun kimi tale sahibi Eyn əl-Quzat dövrünün böyük filosofu, həm də nasiri və şairi olmuşdur. Babası dövrünün ta- nınmış şairlərindən olmuşdur. Eyn əl-Quzatın Azərbayjanın fəlsəfi, ijtimai, siyasi, ədəbi fikir tarixində rolu alimlər tərəfindən yüksək dəyərləndirilir. Ərəbləşdirmə siyasətindən narazı Yaxın Şərq xalqlarının üsyan və mübarizələri Əməvilər sülaləsini süquta uğratdı və Abbasilər sülaləsi hakimiyyət başına keçdi. Onların haki- miyyətə gəlməsində fars zadəganlığı xüsusi rol oynadığından ərəb dili öz hakim mövqeyini saxlamaq istəsə də, fars dili də xilafət sarayına yol tapdı. IX əsrdən fars dili poeziya dili oldu: dini və elmi əsərlər ərəb dilində yazılsa da, şəriət qanunları ilə əlaqədar məsələlər bu dildə aparılsa da, ərəb dili din dili kimi öz hüququnu saxlasa da, fars dili şeir dili olaraq daha geniş yayıldı və bu dil Orta Asiya, İran və Azərbayjan hökmdarlarının saraylarında rəsmi dövlət dili və ədəbi dil kimi möhkəmlənməyə başladı. Fars dilində şeir yazdırmaq dəb şəkli aldı, xalq kütlələrindən fərqlənmək üçün dillərinə xor baxan feodallar idi. XI əsrdən etibarən fars dili uzun müddət ədəbi dili olduğundan ana dilində y-zan sənətkarlar fars dilində də əsər yazmaq məjburiyyə-tin-də qaldılar. Bununla belə bu dövrdə yaranan şifahi xalq ədə-biyyatı qədim atəşpərəstlik ənənələrini mühafizə edir, xalqın şikayətlərini, etirazlarını, baş verən gündəlik tarixi hadi-sələri, eyni zamanda məişət, adət və ayin Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 26 məsələlərini bu ədə-biyyatda qoruyub saxlayırdı. Xalq ədə- biyyatı dünyəvi hadisə-ləri tərənnüm edirdi və bu ədəbiyyatı xalqın içərisindən çıx-mış sənətkarlar yaşadırdı, bunlar nəsildən-nəslə keçərək ağızlarda dolaşırdı. Hakim dini dairələr bu ədəbiyyatı dinə, şəriətə zidd adlandırıb təqib edirdilər. Belə bir dövrdə Azər-bayjan ədəbiyyatının qüdrətli qələm ustadları dilimizin yük-sək bədii ifadə vasitələrindən istifadə etməklə, Azərbayjan şeirinin şah əsərlərini həm öz dilində, həm ərəb, həm də fars dilində yaratmağa məjbur oldular. Qətran Təbrizi, Əfzə-ləddin Xaqani, Nizami, hakim feodal ruhani görüşləri təbliğ edən Əbül-Üla Gənjəvi, Fələki, İzzəddin Şirvani, Qivami Mütərrizi, Məhsəti, Müjirəddin Beyləqani kimi şairlər yazıb- yaradırdılar. Xaqaninin yaradıjılığının onun özündən sonra gələn şairlərin yaradıjılığına böyük təsiri olmuş, onun sənətkarlıq şöhrəti bütün Yaxın Şərqdə, Hindistan, İraq, İran, Orta Asiyada yayılmış, Müjirəddin Beyləqani onu öz ustadı sanmış, xarəzmli Rəşidəddin Vətvat, Fərqanəli Əsir Axsiketi kimi şairlər onunla şeirləşməyə çalışsalar da, «Xaqani sənəti öz qüdrət və üstünlüyü ilə həmişə qalib gəlmişdir». Onun «Qəsideyi-şiniyə» əsəri XII əsrdə klassik Şərq poeziyasında elə bir yenilik oldu ki, dün-yanın böyük ustadlarını yerindən tərpətdi. Qəsidənin məz-munundan «təsirlənmiş» XIII əsrin böyük hind şairi Əmir Xosrov Dəhləvi «Meratüs-səfa» (saf güzgü) adlı 174 beytlik qəsidəsini, bö-yük tajik şairi Əbdürrəhman Cami (XIV əsr) «Cilair-ruh» («Ruhun jilası») 130 beytlik qəsi-dəsini, Füzuli «Ənisül-qəlb» 138 beytlik əsərini yazır, onun bu qəsidəsinə hamıdan önjə Nizaminin nəzirə yazdığını Əbülqasim Şirazi Əmri Xa-qaninin qəsidəsinə nəzirə olaraq yazdığı «Ənvarül-üyun» («Gözlərin işığı») qəsidəsində qeyd edir, o qəsidə bizə gəlib çatmayıb. Xaqani yaradıjılığının özündən sonra gələn sə-nətkarların yaradıjılığına Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 27 böyük təsir göstərdiyini sübut edən bu siyahını artırmaq olar. Xaqani kimi böyük dühalara pərəstiş edilir, onun ayrı-ayrı əsərlərinə nəzirə yazılırdı. Azərbayjan klassik şairləri Xaqaniyə dərin hörmət bəsləyir-dilər. Zəmanəsindəki ijtimai ədalətsizliklərə qarşı cəsarətli çıxışları, böyük sənətkarlıq keyfiyyətləri Xaqanini Azərbay-janın bir çox şairləri üçün müəllim və ustad etmişdir. Ni-zami Gənjəvi, Müjirəddin Beyləqani, Füzuli öz əsərlərində Xaqaninin sənətkarlıq xüsu- siyyətlərindən istifadə ilə onu daha da inkişaf etdirmişdir». Nizaminin yaradıjılığı ilə orta əsr Azərbayjan ədəbiy- yatında və ijtimai fikir tarixində yeni bir dövr başlanmışdır. Misilsiz sənətkarlıqla yazılmış əsərləri xalqının ibrətamiz, hikmətamiz, mütərəqqi əxlaqi görüşləri ilə zəngin olub. Dünya ədəbiyyatı tarixində «Xəmsə» adlanan beş böyük əsəri bədii sözün dəyərini bilənlər tərəfindən ölməz əsərlər kimi dəyərləndirilmiş, bu misilsiz bədii qüdrətə malik əsərləri bütün dünyaya yayılaraq hələ sağlığında belə ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. XIII əsrdən başlayaraq Nizami motivləri əsasında əsərlər yaranmağa başlayır. Sədi Şirazinin «Bustan», Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi» əsərlərini gö-rürük. Onun «Xəmsə»si əsasında XIII əsrin klassik şairi Əmir Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Əbdürrəhman Cami «Xəmsə»lər yaratdılar. Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ədəbiyyyatına böyük təsir göstərmiş, XVII əsrdən Avropa, Amerika alimləri (fransız şərqşünası dErbelo, Hammer Pur-qştal, F. Erdman, Eduard Braun, M. Xautsma, R.Levi, Xorn, F.B. Şarmuan, V. Baxer, Y.Rıpka, Y.E. Bertels, Çaykin, Z. Dunayevski, Y. Marr, A.N. Boldıryev, Vəhid Dəst-girdi, Səid Nəfisi və s) dünyanın başqa qitələrinə yayılmış əsərlərin müəllifi Nizaminin qüdrətli bir sənətkar olduğunu qeyd edirdilər. Ana dilində yazılan əsərləri əlimizə gəlib çatmasa da, bu böyük sənətkarın öz dilinə, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 28 xalqına sevgisi farsja yaratdığı bu əsərlərin qanında, janındadır. «Leyli və Məjnun» əsərinin yazılmasını istəyən Axsitandan şair əsərin hansı dildə-türk, yoxsa fars dilində yazılmasını soranda hökmdarın ona : Fars, ərəb dilində vur ona ziynət, Kamal jövhərinin xəzinəsindən. Gör kimin sapına inji düzürsən, Türk dili yaramaz şah nəslimizə. Əskiklik gətirər türk dili bizə. Yüksək olmalıdır bizim dilimiz, Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz -deyən şahın doğma dilinə «yuxarıdan aşağı» baxmasına dözmür. Axsitanın bu təklifinə bərk əsəbiləşən şair «Şahın halqasının qulağıma taxıldığını gördükdə, qan ürəyimdən beynimə vurdu. Nə bu təklifi rədd etməyə jürətim var idi, nə də xəzinəyə yol tapmaq üçün gözüm...»-deyir və şahın əm-rini rədd etmək istəyirdi. Anjaq öz «janından əziz tutduğu» oğlu Məhəmmədin xahişi ilə bu əsəri yazmağa razılıq vermiş olduğu, misralarında dilinə sevgisini, məjburən farsja yaz-malı olduğunu göstərən tutarlı faktlar var. Bununla belə, söz, sənət xiridarı, bədii təfəkkür nəsibi olan, bu jəhətdən dünyanı heyrətdə qoyan Azərbayjan bədii şeir təfəkkürü ilə zəngin Nizami hansı dildə yazmasından asılı olmayaraq ədəbiyyatımızın qüdrət və vüsətini dünyaya nümayiş etdir- mişdir. Azərbayjan ədəbiyyatı tarixində ilk mənzum roma-nı («Xosrov və Şirin») ilə öz zəmanəsinin artıq böyük şairi kimi tanınan Nizaminin «misilsiz istedadına, yüksək düha-sına, qabaqjıl ideyalarına pərəstiş edənlərin» öz dövründə belə sayı artmışdı. Xaqaninin əlimizə gəlib çatan bir məktu-bunda Nizamiyə böyük bir sənətkar kimi hörmət bəslədiyi, ona yüksək ehtiram göstərdiyi aydın olur. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|