Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 37 Seyid Əzim Şirvani, Xurşudbanu Natəvan, Fatma xanım Kəminə, Mirzə Ələsgər Növrəs, Əbdülxalıq Cənnəti, Mirzə İsmayıl Qasir, Bahar Şirvani, Cənubi Azərbayjanda Mirzə Məhəmmədbağır Xalxali və b. yetişir. Bu dövrdə Axundovdan sonra tanınmış ikinji böyük ijti- mai xadim Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» (1875-1877) qəzetinin nəşrinə nail olmaqla, milli Azərbayjan mətbuatının bünövrəsini qoydu. Onun səhifələrində şairlərin imzaları da vardı. Ustad sənətkar Cəlil Məmmədquluzadə milyonlarla xalq kütlələri ilə danışmağın «qaydasını bilən», böyük təsirediji, təşviqediji qüvvəyə malik olan «Molla Nəsrəddin» curnalının nəşrinə başlamaqla hər sahədə olduğu kimi, Azərbayjan ədəbi təfəkkürünün də nələrə qadir olduğunu bir daha sübut etmiş oldu. Bu curnal müsəlman Şərqində, bütün Yaxın və Orta Şərqdə ən qabaqjıl satirik curnal olub, dövrün mühafizəkar və mürtəje qüvvələrini, ijtimai bəlalarını inqilabi-demokratik jəhətdən jəsarətlə tənqid edən bir ədəbi orqan kimi dünyada məşhur idi. «Məktəb», «Dəbistan», «Təkamül», «Hürriyyət», «Rəhbər», «Həyat», «İrşad», «İşıq», «Füyuzat», «Şəlalə», «Dirilik», «Qurtuluş» kimi mətbu orqanlarla birlikdə «Molla Nəsrəddin» öz səhifələrində A. Səhhət, M.Ə.Sabir, N. B. Vəzirov, Ə. Haqverdiyev, S. S. Axundov, Ə. Qəmküsar, Ə. Nəzmi, Məhəmməd Hadi, M.S. Ordubadi, R.Əfəndiyev, S. M. Qənizadə kimi ədibləri birləşdirirdi. Bu dövrdə C. Məmmədquluzadə ədə-biyyatımızın inkişafında misilsiz xidmətləri olan böyük şəx-siyyətdir. «Azərbayjan ədəbiyyatında qədim dövr humanizminin mahiyyət və xarakterini öyrənmək üçün Nizami poeziyası, orta əsrlər şeiri və məhəbbət lirikasının ijtimai və intim keyfiyyətlərini bilmək üçün Füzuli yaradıjılığı, XX əsr romantizminin mürəkkəb xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün Hüseyn Cavid dramaturgiyası Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 38 nə qədər zəngin, əlvan material verirsə, yeni ədəbiyyatın ən qüdrətli məktəbi olan realizm üslubunun şəkil və məzmun xüsusiyyətlərini dürüst müəyyən etmək üçün də Mirzə Cəlilin əsərləri əvəzsiz və tükənməz mənbədir» (Mir Cəlal). Təxminən 25 il ömür sürən «Molla Nəsrəddin» curnalı ədibin ijtimai fəaliyyətində, Azərbayjan mətbuatı tarixində əsas yer tutur. Onun səhnə əsərləri təkjə Azərbayjanda deyil, bütün müsəlman şəhərlərində tamaşaya qoyulub. Mirzə Cəlil elə bir sənətkardır ki, Azərbayjan dili başa düşülən ölkələrdə sağlığında belə məşhur idi. Yaratdığı curnal «Azərbayjan xalqının oyanması, mənəvi jəhətdən silahlanması və inqilab yoluna düşməsində, əsrlərjə feodal zülm və zülmətində yaşayan kütlələrin əsarətindən, «ölülər» aləmindən qurtarmasında, tərəqqi və səadət üçün çarpışmasında, öz müqəddəratı, azadlığı və hüququ uğrunda mübarizəsində, maarif və mədəniyyətin təbliğ edilməsi və yayılması işində, elm işığı ilə işıqlanmasında» elə böyük rol oynadı ki, ikinji belə bir xalq curnalını o dövrdə göstərmək çətindir... Onun məsləkdaşları M. Ə. Sabir, N. Nərimanov, Ə. Haqverdiyev, Ə. Nəzmi, M. S. Ordubadi, Ə. Qəmküsar, M. Ə. Möjüz, S. S. Axundov, M. Hadi, A. Səhhət, Y. V. Çəmən- zəminli, S. M. Qənizadə, A. Şaiq məktəbinin davamçılarının gətirdiyi güjlü dalğa möhtəşəm bir ədəbiyyatın gələjəyindən xəbər verirdi. Elə bir ədəbiyyatın ki, bəşər tarixin-də öz sıralarında bu qədər ədəbiyyat adamını birləşdirmə-mişdi, bu qədər sistemli şəkildə millətinə, xalqına xidmət işini öz çiyinlərinə götürməmişdi. O elə bir dalğa idi ki, özüylə Azərbayjan ədəbiyyatına daha bir qüdrətli nəfəs gə-tirdi, 70 il ərzində minlərlə ziyalısı, onlarla ədəbiyyatçısı repressiyalara məruz qaldı, dissident həyatı yaşadı. Amma əqidəsini, amalını yeni həyat uğrunda silahlanmış ideya-larını həyat yolunun Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 39 devizi etməkdən çəkinmədi. Mirzə Cəlil kimi sənətkarların yaratdığı abı-hava ilə köklənən yeni ədəbiyyatın nümayəndələri yetişirdi, 70 illik ədəbi prosesi kommunist ideologiyası idarə etmiş olsa da, senzura hökm sürsə də, bu məmləkətdə azad düşünmək, azad yaşamaq, yaratmaq hissini tamamilə boğa bilmədi. 1929-37-ji illərdə əhməd javadlar, müşfiqlər, javidlər... məhv edildi, almaslar, jeyhunlar, məmmədəminlər... mühajirət həyatı yaşamalı oldu, amma onların əqidəsinə, amalına hörmət və ehtiram göstərənlər onların fəaliyyətini təqdir edən əsərlər yazdılar. Onların közərtmək istədikləri kiçik tonqalları 60-70-ji illərdə ədəbiyyata gələnlər elə alov-landırdılar ki, senzura, kommunist ideologiyası qarşısında ajiz qaldı. İlk bünövrəsini Cəlil Məmmədquluzadələrin qoyduğu mübarizə bundan sonra sönmədi və bu gün də alovlanmaqdadır, şöləsi bütün aləmə yayılmaqdadır... Bu möhtəşəm, sistemli, bütövlükdə xalq və dövlət tərəfindən xüsusi qayğıyla da əhatə olunmuş ədəbiyyatın yetişməsində özündən əvvəlki nəsillərin, uluların, onların yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatının rolu böyük olduğu yada salındı; ərəb-fars dilində yazıb-yaratmağa məjbur olmuş, təzkirələrin, tarixi əsərlərin yaddaşında qalan simalar xatırlandı; yol üstündə yerləşdiyindən, zaman-zaman çapılıb, talanmış Azərbayjan torpağının yetişdirdiyi nadir dühalara nəzər salındı; onları bir-iki jümlə ilə yada salmaqda, min illərin ədəbi-bədii lövhələrini bir lent kimi göz önündən «ötürməkdə» məqsədimiz budur ki, deyək ki, «ot kökü üstündə bitər». Hər əsrdə, hər nəsildə yetişən bir və ya bir-iki böyük sənətkarların yaradıjılığı haqqında məlumatımız vardır, bu şeir, sənət dühaları barədə, Azərbayjan söz sənətinin tari-xiliyi, qədimliyi haqqında məhz XX əsrin ilk iki onilliyin-dən üzü bəri Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 40 və indi daha geniş məlumatlar əldə edə bilirik. Bu dövrdə Azərbayjan xalqının bu günü, sabahı, uzaq keç-mişi, kökü, soyu, tarixi, millət kimi formalaşması üçün keçib gəldiyi yollar, mərhələlər araşdırılmış, tədqiq edilmiş, min illərin açılmamış səhifələri açılmış, böyük sənətkar-larımızın bədii irsi toplanmış, nəşr edilmiş, tədqiq edilmiş, haqqında jild-jild tədqiqat işləri aparılmış, neçə-neçə yazı-çımız, şairimiz içərisində alimlər- folklorşünaslar, ədəbiyyat-şünaslar, qorqudşünaslar, nizamişünaslar, füzulişünaslar, nəsimişünaslar, dilşünaslar... yetişmiş, onların yaradıjılığı, keçdiyi həyat yolu neçə-neçə romanların, povestlərin, dram əsərlərinin mövzusu olmuşdur. Xalq bir əsr ərzində on iki minillik tarixini, mədəniy- yətini, ədəbi prosesini üzə çıxarmaq üçün yüksək biliyə, məlu- mata sahib olmuşdur. Maarifin, elmin inkişafı insanı, xüsusilə ədəbi prosesin nümayəndələrini xalqına, tarixinə, keçmişinə, eləjə də bu gününə və sabahına diqqət kəsilməyə «məjbur edilmişdi». Bununla xalqımız, millətimiz öz keçmişi, qədim keçmişi, şanlı keçmişi, zəngin elmi, bədii, fəlsəfi, ədəbi keçmişi ilə dünya dövlətləri, sivil dövlətlər arasında yeri olduğunu sübut etməyə nail olmuşdur. Bu böyük işi bajarmaq, yerinə yetirmək üçün getdiyi yolda başı müsibətlər də çəkdi... XX əsrin əvvəllərinə qədər hər hansı bir Azərbayjan sənətkarı haqqında nadir kitablarda, jünglərdə bir-iki jümlə ilə məlumat verilmişdirsə, XX əsrin 30-ju illərindən üzü bəri Azərbayjan ədəbiyyatı tarixi qədim dövrdən üzü bəri mərhələlərlə araşdırılmış, tədqiq edilmişdir. Onların dövrü-nü, həyatını, ədəbi irsini, dilini öyrənmiş ədəbiyyatşünaslar ordusu yaranmış, Azərbayjan Elmlər Akademiyasında Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu, Dilçilik İnstitutu yaranmış, onların irsi ədəbi-tarixi, etnik mövqedən araşdırılmış, bu böyük irsin Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|