Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 69 joşqun ehtiraslar dramı kimi tamaşaçıların rəğbətini qazanan əsər oldu. Mövzusu inqilabi mübarizəyə həsr olunmuş «Xanlar» əsərini yazır. Çar məmurlarına və yerli mülkədarlara qarşı mübarizəni özündə əks etdirən Süleyman Rüstəmin «Qaçaq Nəbi» pye- sində xalq mənafeyini müdafiə edən, xalqın istismardan qurtulması uğrunda mübarizə aparan, şüurlu şəkildə bu xalq hərəkatına başçılıq edən Qaçaq Nəbinin mükəmməl obrazı yaradılmışdır. Bu illərdə tarixi dramlarla yanaşı, yeni tipli komediya-lar da yaranır və bu sahədə Sabit Rəhmanın rolu böyükdür. Axundov, Vəzirov ənənələrini davam etdirən Sabit Rəhman «Toy», «Xoşbəxtlər» (1940) komediyalarını yazır. 30-ju illərdə ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq bədii əsərlərlə elə qüvvətli bir zənjirlə bağlı idi ki, 80 illik ədəbi mühiti nəzərdən keçirdikdə ondan bir addım da uzaq olma- dığını görürük. Ədəbi tənqidi, ədəbiyyatşünaslığı inkişaf et- dirən də elə yazıçı və şair kimi ədəbi mühitə gələnlər idi. Azər- bayjan ədəbi tənqidində yaranan bədii əsərlərin təhlil və tədqiqini verən Salman Mümtaz, Əli Nazim, Cəfər Cəfərov, Mehdi Hüseyn, Məmməd Arif, Həmid Araslı, Əziz Şərif, Cəfər Xəndan, Mir Cəlal, Feyzulla Qasımzadə, Mikayıl Rəfili, Əkbər Ağayev... kimi peşəkar tənqidçilər var. Yazıçılarımızın, şairlərimizin əksəriyyəti (Cəfər Cabbarlı, Abdulla Şaiq, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal, Mikayıl Rzaquluzadə, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov və s.) bədii yaradıjılıqla yanaşı nəzəriyyə və tənqid məsələləri ilə məşğul olmuşlar. Ədəbi tənqid bu illərdə lirik əsərlərin təhlil və tədqiqini diqqət mərkəzində saxlayırdı. Lirik əsərlərdə qoyulan mövzular, məsələlər bəzən bir-biri ilə toqquşur, biri o birini tamamlamır, əksinə bir-birinə zidd olurdu: «Lirika və onun Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 70 müasir çalarları bu illərdə ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində dayanırdı. «Lirikaya baxışlarda bir-birinə, daban-dabana zidd iki konsepsiya var idi: a) müasir aləmdə lirikaya yer yoxdur, sovet adamı kədərlənməz, sevməz, sevilməz və s. b) yaşasın lirika! Birinjisi insana emosional təsir edən nə varsa hamısını: tarı, kamançanı, sazı, muğamatı, mahnını milli- mədəni irsi inkar edirdi, ikinjisi isə deyirdi: «Oxu tar». S. Vurğunun bu nəzəri fikirlərini alimlər qiymətləndirirdi ki, «Bəziləri elə düşünürlər ki, sosializm dövründə guya insan zövqlərinə, insan hisslərinə ədəbiyyatda yer verilməməlidir. Guya proletar əməkçilərdə dərin hisslər, injə zövqlər, ilhamlar yoxdur. Bu, qətiyyən doğru deyildir. .. Biz işçi sinfinin əmək prosesindən aldığı dərin həyəjan- ları, təmiz duyğuları və onların bu əməyi ilə həyata keçirdikləri böyük ideallardan aldıqları mənəvi zövqləri lirika vasitəsilə ifadə etməliyik...». Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Osman Sarıvəlli, Əhməd Cəmil yaradıjılığında da lirik qəhrəmanın zəngin mənəvi aləmi, mənəviyyatı, kamilliyi məsələləri əsas planda idi. Ədəbi tənqid klassik irsə, tarixi mövzuda yazılmış əsər- lərə də diqqətlə yanaşırdı. Yaranan tarixi mövzuda əsərlər haqqında tənqidçilər çoxlu sayda resenziya, məqalə, mo- noqrafiyalar yazır, tarixi hadisələrin müasir həyatla səsləşən, «bu günü yaxşı dərk etməkdə» oxuju və tamaşaçılara yaxın-dan kömək edən ideyalar, qayələr olduğunu üzə çıxarırdılar. Məmməd Səid Ordubadinin «Dumanlı Təbriz» kimi çox- jildli, çoxsücetli, monumental əsəri ədəbi tənqidin diqqətini jəlb etdi. Bu roman Azərbayjan bədii nəsrinin böyük müvəffəqiyyəti, Azərbayjan romançılığının qüdrət və qüv- Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 71 vətinin nətijəsi kimi dəyərli idi. Mir Cəlalın «Böyük prob- lemlər romanı» məqaləsini digər tənqidçilər tarixi inqilabi romanın bir sıra nəzəri probleminin həlli sahəsində «özünün konseptual monoqrafik xarakterinə, obyektivliyinə, yüksək tənqidi təfəkkürünün parlaqlığına, aydınlığına görə seçilən» qiymətli məqalə kimi yüksək dəyərləndirir. Bu məqalədə «tənqidçi romanın əsas tarixi və əfsanəvi majəra qaynaqları ilə bərabər, onun sücet, kompozisiya, fabula üslubundakı şairanəlik, obrazlar aləmi, sənətkarlıq problemlərinin və ən başlıjası əsərin ijtimai-siyasi, fəlsəfi, həyati məsələlərin, xü- susilə azadlıq uğrunda gedən mübarizələrin fajiəli mahiy-yətini proffessional tənqidçi mövqeyindən təhlil etmişdir» (C.Abdullayev). 30-ju illərdə yaranan «Şamo», «Dirilən adam», «Daşqın», «Dünya qopur», «Gizli Bakı», «Döyüşən şəhər» kimi tarixi və əfsanəvi mövzuda yazılmış əsərlərdə konkret tarixi-inqilabi mübarizələri müəlliflərin böyük sənətkarlıqla əks etdirdikləri bildirilir. Bəzi jüzi çatışmazlıqlar nəzərə alınmaqla, nöqsanlar göstərilməklə geniş təhlil və tədqiqini tapmışdır. Bu jəhətdən N. Əfəndiyevin professional tənqidçi kimi fəaliyyətini qeyd etməliyik. Bu dövrün Salman Mümtaz, R.Axundov, Əli Nazim, H.Zeynallı, M.Hüseyn, M.Arif, M.Cəfər kimi tənqidçiləri yetişmişdi. Bu dövrün tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı «sənət sənət üçündür» nəzəriyyəsinə, vul-qar sosiologizmə, hər jür yad meyillərə qarşı mübarizələrdə bərkimiş, inkişaf etmiş olduğunu sonrakı dövr alim və tədqiqatçıları dönə-dönə söyləmişlər. Bu illərdə ədəbiyyatşünaslıqda bir sıra məsələlərin həlli yolları, klassik irsimizin, ədəbiyyat tarixinin müxtəlif problem- ləri araşdırılır. Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə və başqaları-nın həyat və yaradıjılığı əhatəli şəkildə tədqiq edilir, monoq-rafiyalarda Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 72 Azərbayjan ədəbiyyatının tarixi araşdırılır, öy-rənilir. Klassik irs dərindən öyrənilirdi, dünya ədəbiyyatına böyük sənət injiləri bəxş etmiş Nizaminin 800 illik yubileyi ərəfəsində ədəbiyyatşünaslığın bütün sahələri bu işlə məşğul olmuş, onun əsərləri farsjadan ana dilimizə tərjümə edilmiş, yaşadığı dövr, həyat və yaradıjılığı ilə bağlı məqalələr, mo-noqrafiyalar yazılmışdı. Bu illərdə Füzuli yaradıjılığı da geniş şəkildə tədqiq olunmağa başlandı. Mir Cəlal «Füzulinin poetik xüsusiyyət- ləri» (1940) əsəri ilə ilk dəfə çıxış etdi. F. Qasımzadə, M. Rəfili, filosof H.Hüseynov M.F.Axundov irsinin öyrənilmə- sində müstəsna xidmətlərə malikdirlər. Onların tədqiqat-larında ilk dəfə Axundovun həyatı, fəaliyyəti, şair, filosof, dramaturq, tərjüməçi, ijtimai xadim, maarifçi, islahatçı kimi tədqiq olunmağa başlanıldığı məlumdur. 1938-ji ildə əsərlərinin 3 jildliyi çapdan çıxdı və bu onu daha yaxşı tanımaq üçün oxujulara kömək etdi. Bu illərdə Ə. Nazim «Molla Nəsrəddin» (1936), Mirzə İbrahimov «Böyük demokrat» (1939), Cəfər Xəndan «Sabir» (1940) və s. iri-həjimli tədqiqat əsərləri yazdı. Tədqiqatçılar təkjə Azər-bayjan ədəbi irsini deyil, eyni zamanda rus, dünya xalqları-nın ədəbiyyatı, onun nümayəndələri haqqında Azərbayjan oxujusuna məlumat verir, bu mövzuda əsərlər çap etdirir-dilər. Azərbayjan sovet ədəbiyyatı öz inkişafı dövründə çox çətinliklərə, mənəvi təqiblərə, jismani jəzalara məruz qalmış ədib və şairləri ilə də tarixə düşüb. 20-ji ildə Bolşevik Rusiyası Azərbayjanı işğal etdi. Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradı və ölkədə yaranan gərgin ijtimai- siyasi vəziyyət ideoloci ovqatı da dəyişməyə başladı. Milli məfkurəyə qarşı amansızlıqlar baş alıb gedir, xalq, ziyalı təbəqəsi kommunist ideologiyası ilə «silahlandırılırdı». Bu çox Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|