Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 21 Urməvinin qəsidəsindən bir parça nümunəyə daxil edilmişdir. Klassik ərəb poeziyasının təsiri altında yazılmış bu şeir parçası kiçijik bir nümunədir və şair onu 1070-ji ildə Uşnə yaxınlığında Nizam əl-Mülkü qarşılayarkən qələmə alıb. Baxərzi diqqətini jəlb edən bir parça qəsidəni məjmu-əyə daxil etmişdir. Hüseyn Təbrizinin (Əbu-l-Məhasin Hüseyn ibn Əli ibn Nəsr Təbrizi) Nizam əl-Mülkün tərifinə həsr etdiyi qəsidə şairin daxili hissləri, dövrün tənələrinə qarşı şikayəti ilə baş-layır: «Şair onu bürüyən ətraf mühitdən uzaqlaşmağı, tən-halığın qoynunda bir qədər dinjəlməyi arzulayır. Çünki onu məzəmmət edənlərin tənə və danlaqları şairin ruhunu sanki qandallamış, sevgi ağırlığından rahatlığı əldən getmişdir: Əgər təsəlli birjə saat mənə kömək etsəydi, Ruhumu məzəmmət edənlərin qandalından dərhal xilas edərdim. Məhəbbətin ağırlığından uzaqlaşaraq rahatlanar, Tənə yükündən təkliyə çəkilərdim. Şair ona görə təklik istəyir ki, təbiətin gözəlliyinin sey- rinə dalsın, bu gözəllikdən həzz alsın, ilham çırağı daha da şölələnsin, bu gözəlliklər içində gözəllikləri bir də duysun... yüksək sənətkarlıqla, böyük şairanəliklə yaradılmış təbiət mənzərəsi kimi Nizam əl-Mülkün tərifi verilir. Onu ağıllı, tədbirli, islam dünyasını zülmdən qurtaran xilaskar kimi mədh edir. Şeirin sonunda ona bəslədiyi səmimi arzularını ifadə edir. Şeir ərəb dilində yazılmış olsa da, burada Azərbayjan təbiətinin tərənnümü, doğma yurdun gözəlliklərinə vurğunluğunu böyük sənətkarlıqla verir. Əli Təbrizinin (Əli ibn Hibətullah ibn Məhəmməd ibn Xalid Təbrizi) yalnız üç beyti məjmuəyə daxil edilmişdir. Bu Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 22 parçada şairin fəlsəfi düşünjələri verilir, həyata fəlsəfi münasibəti duyulur. Baxərzi XI əsrin Azərbayjan şairlərindən olan Xəttat Nizami Təbrizini şəxsən tanımış, onun şeirlərini şairin öz məjlisində dinlədiyini etiraf etmiş və göstərmişdir ki, Nizam əl- Mülk tərəfindən Nişapurdakı mədrəsəyə müəllim təyin olunan şair «öz xətti ilə kağızlar torpağında dürr əkirdi». Onun vətən həsrəti ilə yazılmış rübaisində vətən həsrəti ilə çırpınan qəlbinin səsi duyulur: Torpağıma jan atıram, təəjjüblü deyildir ki, Neçə-neçə qəribin qəlbi vətənlərinə jan atmışdır. Səhərin şəfəqləri mənə tutqun görünür, sanki o, Mənim qürbətimdən bir pay götürmüşdür. İskafi Zənjani yaradıjılığından məjmuəyə salınmış dörd beyt onun ayrı-ayrı şeirlərindən seçilmişdir. Bir beytində insan mənəviyyatının təmizliyi, saflığı, digərində dövrün ədalətsizliklərinə qarşı üsyan, digərində «yaylığa layiq olan başlarda «çələng» görəndə keçirdiyi xəjalət hissləri ifadə edilib. Cəhalətin hökm sürdüyü bir dövr, azad fikirlərin amansızlıqla boğulmasından doğan qəzəb hissi onun qəlbini xəstə salıb. Keçirdiyi sarsıntıları ifadə etdiyi aşağıdakı beytində haqsızlığı görüb qəzəbindən alışıb yanan bir şairin üsyankar səsi duyulur: Əgər mən od olsam, sirr isə buzdan olsa, Onu məndən qoruyun ki, alovum ona xətər yetir-məsin. Orta əsr şairləri içərisində yeganə şairdir ki, Xətib Təbrizi haqqında məlumatlar xeylidir. Daha çox həyatı araşdırılmış, ona diqqət daha çox yetirilmişdir. Onun ədəbiyyat və dilçilik elmləri sahəsindəki fəaliyyətindən bəhs etməklə yanaşı bəzi mənbələr bədii yaradıjılığına da toxunmuş, şeirlə-rindən bəzilərini əsərlərinə daxil etmişlər. Baxərzinin məjmuəyə daxil Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 23 etdiyi şeiri Nizam əl-Mülkə həsr etmişdir. Onunla arasında olan dostluq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi ilə bağlı yazılmış əsər kimi xarakterizə edilir. Xətib Təbrizi Səljuq vəzirini səxavətiylə, xalqı mərhumiyyətlərdən qurtarmaq üçün göstərdiyi məqsədyönlü fəaliyyəti ilə mədh edir. Xətib Təbrizi yüksək şairlik istedadına, injə zövqə malik, dərin müşahidə qabiliyyətli bir sənətkardır. İbn Xəlliqan onun beytlərini «ən duzlu və lətif şeirlər jərgəsində» ol-duğunu etiraf etmişdir. Haqqında söhbət açdığımız şairlərin yaradıjılığı az da olsa XI əsr ərəbdilli Azərbayjan poeziyasının həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından əhəmiyyətli dərəjədə inkişaf etdiyini, poeziyanın ədəbi həyatımızın bütün sahələrinə nü-fuz etmiş poeziya olduğunu sübut edir. XI əsr poeziyamız özündən əvvəlki dövrlərdə yaranmış ərəbdilli Azərbayjan ədəbiyyatının əvvəlki ənənələrinin zəruri inkişafının təzahü-rüdür: «Bu dövrdə Mənsur Təbrizinin ədəbiyyatı siyasi vu-ruşlar meydanına çevirməsi, ona yüksək amallar jarçısı kimi baxması, habelə İskafi Zənjaninin mühüm ijtimai problem-ləri öz şeirlərinin mövzusu etməsi, Nizami Təbrizinin şeirlə-rindəki vətənpərvərlik ruhu yalnız XI əsr Azərbayjan bədii fikrinin deyil, ümumiyyətlə, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının estetik təfəkkürünün nailiyyəti kimi» (M. Mahmudov) qiy- mətləndirilir. XII əsrdə Azərbayjan ədəbiyyatı, xüsusilə poeziyamız xeyli inkişaf etmişdir. Bu əsrdə Eyn əl-Quzatın şəxsində bədii nəsrin ilk nümunələri yaranır və ədəbi-bədii fikrin tərkib hissəsinə çevrilir. XII əsrdə farsdilli poeziya geniş şöhrət tapsa da ərəbdilli ədəbiyyat öz mövqeyini saxlayırdı. Dövrünün məşhur şairi, şairlər xaqanı təxəllüsü almış Xaqani fars diliylə yanaşı ərəb dilində də gözəl əsərlər yaradırdı. Bu da ərəb dilinin Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 24 hər sahədə oduğu kimi ədəbi sahədə də bu dövrdə işlədildiyinə sübutdur. XII əsrdə fars dili Azərbayjan poeziya dili kimi hakim mövqe tutmasına baxmayaraq, ərəb dilində yazan sənətkarlar olmuş, onlar elmi və bədii əsərlərini bu dildə yazmışlar. Sührəvərdi Şərqin mədəniyyət və elmində qüdrətli bir filosof olmaqla yanaşı şairdir. O, 38 illik ömründə özündən sonra böyük fəlsəfi bir irs ( «Hikmət əl-işraq», «Həyakil ən-nur», «Ət-Təlvihat əl-lavhiyyə va-l-ərşiyyə»), «Risalə fi itiqad əl- hukəmə», («Əl-Mutarahat»), («Əl-Əlvah əl-imadiyyə»), «Əl- Muqavamat», «Əl-Məarij» və s) qoyub getmişdir. Təbiət və jəmiyyət məsələləri, həyatın hikmətinə aid nəzəri fikirləri verilən bu əsərləri ilə yanaşı, o, qələmini poeziya sahəsində sınamış, lirik injə qəlbli bir şair kimi tanınmışdır. Mənbə və məxəzlərdə onun poeziya yaradıjılığı haqqında qiymətli fi- kirlər var. Sührəvərdinin divanı Həmid Araslı tərəfindən tapılmış və əlyazmasının fotosurəti respublikamıza gətiril- mişdir. Bu tapıntı filosof şairin yaradıjılığını geniş və hər-tərəfli tədqiq etməyə imkan verir. Həjmjə kiçik divan tamamlanmamışdır. Onun yaradıjılığı ərəbdilli Azərbayjan poeziyasında xüsusi yer tutur. VII-VIII əsr şairlərinin ənə- nələrini davam etdirmiş, keyfiyyətjə zənginləşdirmişdir. Ona qədər poeziyada real hisslərin tərənnümü qüvvətli idi, Süh- rəvərdinin şeirlərində isə «rassionalist istiqamət, fəlsəfi də- rinlik, romantik vüsət» üstünlük təşkil etdiyi, onun poezi- yasının «fəlsəfi ümumiləşdirmənin, əqli mühakimənin gözəl nümunələri kimi» diqqəti jəlb etdiyini qeyd edən alimlər bildirirlər ki, «əgər Musa Şəhəvat ərəbdilli Azərbayjan poe- ziyasına ijtimai motiv gətirmişsə, İsmayıl ibn Yəsar onu siyasi və ideoloci vuruşmalar meydanına çevirmiş, Mümkan Təbrizi Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|