Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 33 vətəni tərk edənlər də vardı; Tür-kiyəyə köçüb yaradıjılıqlarını davam etdirən Hamidi, Haşi-mi (XV əsr), Süruri, Şahi, Həbibi, Xəlili, Matəmi, Arifi, Qasimi, Gülşəni, Bidari, Pənahi, Hafiz, Xəlifə, Xəzani, Həsiri, Mir Qədri vardı; Əlişir Nəvainin başçılıq etdiyi ədəbi məktəbə maraq göstərib Herata köçən, orada hörmət qazanandan sonra vətənə dönən, Nəvai dilinə yaxın bədii dili olan əsərlər yaradan Azərbayjan şairləri (Xülqi, Allahi, Ziyayi) vardı. Qəzvində doğulub Təbrizdə yaşayıb- yaratmış, öz ana dilində yazdığı şeirləri ilə müasirlərindən fərqlənən Kişvəri, dostu Həbibi, «dünyəvi meyilləri, janlı, sadə dili ilə xalq kütlələri içərisində geniş yayılmış və Azərbayjan şeirinin sonrakı inkişafında müəyyən müsbət rol oynamış», «aşıq şeiri üslubunda, sadə, janlı xalq dili ilə yazılan və saz havalarına uyğun gələn» qoşmalar müəllifi, Azərbayjan di- lində məsnəvi tərzində yazılan ilk əsərlərdən olan «Dəhnamə» poemasının müəllifi, üç dildə şeir yazmaq qabiliyyətinə malik «Divan», didaktik mənzumələr, lirik qoşmalar, «Nəsihətnamə» məsnəvisi, «Dəhnamə»si olan Şah İsmayıl Xətayi vardı; Nizami, Xaqani ədəbi ənənələri ilə qidalanmış, o ənənələri davam və inkişaf etdirərək Azərbayjan ədəbiyyatına yeni məzmun, yeni bədii keyfiyyətlər gətirmiş, üç dildə ölməz əsərlər yaratmış, dünya ədəbiyyatına, xüsusilə, Yaxın Şərqin ədəbi həyatına, Türkiyə, İran, Orta Asiya xalqlarının ədəbiyyatına dərin təsir göstərmiş, Azərbayjan poeziyasında lirikanın ən gözəl nümunələrini yaradan və onu yüksək zirvəyə qaldıran, qəzəl ustadı, Azərbayjan bədii dilinin banisi, dilinin sadəliyini, təbiiliyini göz bəbəyi kimi qoruyan, dili məjaz və təşbehlərlə, istiarə və mübaliğələrlə, əlvan epitet və surətlərlə zəngin dili olan, Azərbayjan poeziyasını vəzn jəhətdən zənginləşdirən, vəznlərə yeni ruh, yeni ahəng gətirən» bir sənətkar kimi dəyərləndirilən Füzuli kimi qüdrətli sənətkarlar Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 34 vardı və onlar təkjə Azərbayjanda deyil, bütün Yaxın Şərqdə tanınmış sənətkarlar olmuşdur. Xüsusilə, əsərlərində dərin elmi, fəlsəfi məzmun olan, mövzu jəhətdən rəngarəng, forma gözəlliyinə malik əsərlər yaradan, əsrlər boyu ədəbi inkişafa təsir göstərən, yalnız Azərbayjan-da deyil, bütün Yaxın Şərqdə yetişən şairlər üçün əsl yaradı-jılıq məktəbi olan Füzuli vardır. XVII əsrdə xalq yaradıjılığından-xalqın mübarizəsini, zəhmətkeş kütlələrin istək və arzularını ifadə edən əsərlərdən qüvvət alan yazılı ədəbiyyat təkmilləşir, xalq şeiri təsiri al-tında yazan yeni tipli şairlər meydana çıxır. Folklor təsi-rindən yaranan şeir məzmun və şəkli ilə saray şeirindən fərqlənirdi, xalqın, yoxsul təbəqənin istək və arzuları, əməyi, zəhməti ön plana çəkilirdi, xalqın istilaçılara, feodal zülmünə qarşı mübarizəsindən, el güjündən bəhs edilirdi. Xalqın istək və arzularını ifadə edən xalq ədəbiyyatı şəkli xüsusiyyətləri ilə də feodal, ruhani və tajir ruhunu oxşayan ədəbiy-yatdan fərqlənirdi. Bu şeir xalq şeiri ilə səsləşirdi. Onun vəzni heja vəzni idi. Bədii ifadələr janlı həyatdan, kənd və şəhər yoxsullarının məişətindən alınırdı, təşbeh və istiarələri ənənəvi qəzəl, qəsidə ifadələrindən fərqli olaraq janlı həyat-dan götürülürdü. Bu dövrdə xalq şeiri tərzində yazan Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq daha çox məşhur olub, əsərlərində məhəbbətlə ya- naşı, daha çox dövrün ijtimai-siyasi məsələlərini əks etdi- rirdilər. XVIII əsrdə şifahi xalq şeiri tərzində yazan şairlərin yaradıjılığı daha geniş, daha əhatəli olub, dövrün ədəbi inkişafına istiqamət verirdi. Xəstə Qasım, Vidadi, Vaqif kimi böyük sənətkarlar bu ədəbi jərəyanı yüksək səviyyəyə qaldırdılar. Xalq ədəbiyyatına olan bu meyil getdikjə qüvvətlənərək şifahi xalq şeirinin bütün xüsusiyyətlərini yazılı ədəbiyyatda əks etdirirdi. Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 35 Həm xalq yaradıjılığından, həm də klassik ənənələrdən yararlanmaqla oricinal keyfiyyətlərə malik XVIII əsr Azərbayjan lirikasının yaradıjıları Vaqif, Vidadi, Nişat, Ağa Məsih, Məhjur, Xəstə Qasım kimi sənətkarlardır. Bu dövrün sənətkarlarının əsərlərində «romantik və dünyəvi məhəbbətin tərənnümü, həyatın mənası barədə fəlsəfi düşünjələr feodal dünyasında hökm sürən qeyri-bərabərliyə, ədalətsizliyə etiraz, xeyirxahlıq və nəjibliyə çağırış, konkret hadisə və insanların təsviri... bütün bu motivlər» XVIII əsr lirikasında öz rəngarəng bədii əksini tapmışdır. Həmin lirikada əyani səslənən dünyəvilik və nikbinlik notları orta əsr şeirinə yeni ruh gətirirdi. Bu dövr sənətkarlarımız həm əruz, həm də heja vəznində əsərlər yazsa da, heja vəzni-Azərbayjan şeirinin ana vəzni daha mühüm mövqe qazanmaqda idi. Onların əsərlərinin dili xalq ifadələri, xalq dili, deyimləri, ifadələri ilə zənginləşirdi, ərəb- fars tərkibli ifadələrdən təmizlənirdi. Alimlər bu dövrün bir əlamətdar jəhəti kimi sənətkarlarının yaradıjılığında «həyat hadisələrinə, insana münasibətdə realistik dünyabaxışın üstün gəlməsi faktı»nı dəyərləndirir və bu «realistik meyil» realist ədəbiyyatın inkişafına yol açmış olur. XIX əsr Azərbayjan ədəbiyyatı tarixində «ən zəngin, məhsuldar, rəngarəng, maraqlı və eyni zamanda ən ziddiyyətli bir dövr» kimi təhlil edilir. Bu əsrdə Azərbayjan ədəbiyyatında köhnə ədəbi üsulların mövjud olduğu şəraitdə realizm ədəbi yaradıjılıq metodu inkişafa başlayır, dramaturgiya, milli mətbuat, ədəbi tənqid, estetika, bir sıra canr və formalar, ijtimai və fəlsəfi fikir sahəsində müəyyənləşmiş və sistemləşmiş materialist və ateist baxışlar meydana çıxır. Abbasqulu ağa Bakıxanov, professor Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Baxış Nadim, Baba bəy Şakir, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi, Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 36 Seyid Əzim Şirvani, Nəjəf bəy Vəzirov, aşıq şeiri tərzində yazan Seyid Əbülqasım Nəbati kimi simalar yetişir, onlar xalqımızı dramaturgiya və teatrla, milli mətbuatla, inqilabi- demokratik fikirlərlə, azadlıq ideyaları ilə tanış edir, onların yaradıjılığında real, gördükləri hadisələr öz əksini tapır və bu realizm Axundovun yaradıjılığında kamala çatır: «Öz dövründəki ijtimai-mədəni həyatın elə bir sahəsi tapılmaz ki, oraya böyük mübariz yazıçı nəzər salmamış və öz qəti, hərarətli sözünü söylə-məmiş olsun. Ədəbiyyat, sənət, fəlsəfə, din, siyasət-bütün bu mühüm sahələrdə M. F. Axundov yorulmadan mübarizə aparmış və döyüşkən bir materialist-ateist kimi köhnə ideyaları alt-üst etməyə çalışmışdır. Bütün ideoloci mübari- zəsində Avropanın mütərəqqi, demokratik burcua yazıçıla- rından və böyük rus maarifçilərindən ruhlanan M.F. Axun- dovun fikirləri ardıjıl və möhkəmdir. Parlaq istedad, geniş bilik sahibi olan yazıçı toxunduğu hər bir məsələdə dərin məlumat, fikir genişliyi, gözüaçıqlıq və uzaqgörənlik gös-tərmişdir». Nizami, Füzuli, Nəsimi, Vaqif... Azərbayjan ədəbiyyatında «poeziyanı dünya meydanına çıxardıqları halda, bədii nəsr və dramaturgiya öz böyük sənətkarını M. F. Axundov simasında qazandı» (M. Arif). M.F.Axundovun özündən sonra yetişən realist sənət- karların (N. B. Vəzirov, C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqver- diyev, C. Cabbarlı...) yaradıjılığına böyük təsiri olmuş, bö-yük sənətkarlarımız M.F. Axundovun yolu ilə getmiş, onun realizmini inkişaf etdirmişlər. XIX əsrin ikinji yarısında aşıq poeziyası ilə yanaşı, qəzəl şairlərinin sayı getdikjə çoxalır. Qarabağda («Məjlisi- üns» və «Məjlisi-fəramuşan»), Şamaxıda («Beytüs-səfa»), Bakıda («Məjməüş-şüəra»), Ordubadda («Ənjüməni-şüə-ra»), Lənkəranda («Fövjül-füsəha») şeir məjlisləri fəaliyyət göstərir, Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|