Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1). Şumer (Sumer)-türk mərhələsi.
- Türk mərhələsi
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 9 bahasına əldə etdi, Müstəqil Azərbayjan Respublikasını, öz müstəqil dövlətini qurdu və ədəbi proses onun əsas hərəkətveriji qüvvələrindən oldu. XX əsr ədəbiyyatımız möhtəşəm, köklü-köməjli, qollu- budaqlı, başı göylərə dəyən xan çinarlara bənzəyən bir ədəbiyyat olub, kökü tarixin minilliklərinə gedib çıxır. Azər- bayjan ədəbiyyatı çox qədim ədəbiyyatdır. Bütün dünya xalq- larında olduğu kimi bizim ədəbiyyatımız da soyumuz, kökümüz tərəfindən yaradılmış kollektiv yaradıjılıq xüsusiyyətlərinə malikdir. Nəsildən-nəslə, ağızdan-ağıza keçərək daha da jilalanmış, uzaq keçmişimizdən üzü bəri qorunub saxlanmışdır. Azərbayjan ədəbiyyatının tarixi inkişaf mərhələləri, qədim dövrdən başlayaraq bu günədək inkişafı müəyyən qədər öyrənilmiş, tədqiq edilmişdir. Ədəbiyyatımızın tarixini tədqiq edən alimlərimiz «bu ədəbiyyatın öz daxili aləmi, öz xüsusi qanunları ilə nejə inkişaf etdiyini, hansı ənənələr əsasında hansı yeni nailiyyətlər əldə etdiyini, hansı yaradıjılıq prinsipləri, üsulları yaratdığını, hansı mək-təblər, üslublar və fərdi istedadlarla tarixi zənginləşdirdiyi»ni üzə çıxarmağa çalışmışlar. VII əsrə qədərki Azərbayjan ədəbi prosesi folklorumuzda yaşayır. Bu dövrə qədərki ədəbiyyatımızdan danışarkən ortaq türk ədəbi abidələrinə üz tutmalıyıq: «Hər bir xalq öz keçmişini öyrənmədən, onu bilmədən özünü dərk edə, bu gününü və sabahını qura bilməz. Xalqın bəsirət «işığı» sayılan ziyalı və gələjəyi olan gənjlik də belədir: o, öz keçmişini bilməlidir, kökünü, əsil-nəsəbini, əjdadını tanımalı, mənsub olduğu xalqın mənəvi dünyası ilə yaxından tanış olmalıdır. Xüsusilə, indiki şəraitdə bu zamanın qarşıya qoyduğu zəruri tələbdir. Azərbayjan xalqının mənşə tarixi, milli mənsubiyyəti- onun soykökü çox əski dövrləri özündə ehtiva edir: Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 10 «Azərbayjan xalqının mənşəyi, soykökü və inkişaf yolunu üç mühüm mərhələ üzrə öyrənmək, tədqiq etmək olar: 1). Şumer (Sumer)-türk mərhələsi. Miladi tarixdən ön- jəki III-II minilliklər (və ondan əvvəlki dövrlər); 2. Turan-İskit (skif)-türk mərhələsi-(massaget, sak, hun, kaspi və onların yeni eradakı davamı olan hun, az, ba-sil, bulqar, sabir//savir, xəzər və b.)-miladi önjəki son minil-lik və miladi tarixin ilk yüzillikləri; 3. Türk mərhələsi (ə n q ə d i m t ü r k: bulqar, uyğur, çuvaş, yakut və b.; q ə d i m t ü r k: oğuz, tuvin, xakas, şor və b.; y e n i t ü r k: azərbayjan, qaqauz, qıpçaq, peçeneq, poloves, salar, türkmən, özbək, jığatay və b. «ə n y e n i türk: başqırd, qazax, qaraqalpaq, qırğız, kumık, noqay, ta-tar, ğoyrot və b.- miladi tarixin başlanğıjından bu günə qə-dərki dövr». Ümumtürk dünyasının şah əsərləri qədim dünyamızın ulu kitabəsi «Bilqamıs» və ümumən Şumer-Babil mədəniyyəti, «Avesta», «Orxon-Yenisey kitabələri», «Dədə Qorqud» kitabı sayılır. Nizaminin «Xəmsə»si də bu dühalardan biri-dir. Və buna görə də onun tarixi, mədəniyyəti kimi ədəbiyyatı da ümumtürk xalqlarının ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Və alimlərimiz həm də bu fikirdədirlər ki, Azərbayjanın, bir sözlə, bütün türk xalqlarının «xəmiri» əzəldən şeirlə yoğ- rulub. «Ümumtürk kökündə «Göy Tanqrı»-Avesta» müqəddəs dini kitabı və «Bilqamıs»//»Gilqamış» dastanı, türklərdə «Alp ər Tonqa», azərbayjanlılarda «Dədə Qorqud», özbəklərdə «Alpamıs//Alpamış», qırğızlarda «Manas», başqırdlarda «Uralbatır» və s. dastanları məhz şeirlə nəsrin vəhdəti- növbələşməsilə yaranmış dünyəvi sənət injiləridir. Türk xalqları hələ «bələkdə» ikən şeirlə nəfəs alıb, ona şeirlə ana laylası çalınıb; çox vaxt onun fəlsəfəsi şeirlə ya-zılıb, hətta bəzən lüğət kitabları şeirlə düzülüb-qoşulub». Bu poetik ruhun Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 11 məhz 8-10 min illik, bəlkə də 12 min illik tarixi olan qədim abidələrdən gəldiyi fikrində bir məntiq var. Dünya ədəbiyyatına bir-birindən dəyərli, nadir injilər bəxş edən Azərbayjan ədəbiyyatını yaradan Azərbayjan kimi möhtəşəm xalq var. Tarixin müəyyən mərhələlərində dağı-dılan, talanan, parça-parça qoparılan, İrana, Rusiyaya zorla qatılan, qonşusu tamah salan qərbli, şimallı, jənublu, şərqli bütöv bir Azərbayjan vardır ki, bu gün öz mədəniyyəti, tarixi, ədəbiyyatı ilə qürur duyur. Aparılan arxeoloci qazın-tılar zamanı əldə edilmiş maddi mədəniyyət qalıqları, qədim kitabə və abidələr, antik müəlliflərin əsərlərində inqilabdan sonra aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, Azərbayjan Şərqin ən qədim mədəniyyət ölkələrindəndir. Yazılı ədəbiyyatdan əvvəl yaranmış ədəbi dövr haqqında tarixçilərin qələmə aldığı əsərlərdə, salnamələrdə yarı ger-çək, yarı əfsanə olan rəvayətlər, əfsanə və əsatirlər, etno-qrafik məlumatlar Azərbayjan ədəbiyyatının çox zəngin qədim şifahi ədəbiyyatının varlığından xəbər verir. Qədim Azərbayjanın ədəbiyyatı ortaq türk mədəniyyətinin, ədəbiyyatının tərkib hissəsi olub, çox böyük inkişaf yolu keçmişdir. Eramızdan neçə-neçə əsr əvvəl yaranmış «Avesta» abidəsində, şifahi xalq yaradıjılığında-əsatir, nağıl, dastan, əfsanələrdə, yazılı ədəbi nümunələrdə-Nizaminin, Xaqaninin, Nəsiminin, Füzulinin ölməz əsərlərində dərin fəlsəfi fikirlər, hikmətli ifadələr yaşayır. Fəlsəfi fikir bədii yaradıjılığımızla, söz sənətimizlə möhkəm bağlı olub. Böyük sənətkarlarımızın söylədiyi dahiyanə fikirlər bədii və fəlsəfi təfəkkürün vəhdətindən yaranıb. Xalq ədəbiyyatımız dərin fikirlərlə, hikmətlə, fəlsəfə ilə zəngindir. Şeir, sənət, söz bahadırlarının hikmətli sözləri dildən-dilə keçdikjə, büllur sellər axınında Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli 12 zərgər əlinə düşdükjə elə jilalanmışdır ki, min illər keçsə, yenə də öz dəyərini, qiymətini saxlayajaq. «Azərbayjan ədəbiyyatı keşməkeşli bir təkamül, inkişaf yolu keçmişdir. Onun ilk izləri Midiya əfsanələrində, «Avesta»da axtarılır. Qədim türkdilli yazılı abidələrimizin Azərbayjan ədəbiyyatının təşəkkülündə diqqətəlayiq rol oy- nadığı getdikjə daha artıq yəqinləşir. Bu ədəbiyyat yalnız Azərbayjan sərhədləri daxilində deyil, İranda, Türkiyədə, İraqda, Hindistanda, Suriyada... belə yaradılmış və bəzən indi də yaradılır. Onun nümayəndələri yalnız doğma dilin deyil, ərəb-fars dillərinin bədii abidəsi kimi şöhrət qazanmış əsərlərin müəllifləridir» (Araz Dadaşzadə.) Yeni eranın başlanğıjından VII əsrə qədər Azərbayjan mədəniyyəti müxtəlif inkişaf dövrləri keçirmişdir: «Hələ Sasanilər dövründə, Azərbayjan xalqının şimal və jənub düş- mənlərinə qarşı mübarizə illərində ölkəni müdafiə məqsədilə tikilən qalalar, çəkilən sədlər, burada memarlıq işini qüvvətləndirmişdi. IV əsrdən etibarən xristianlığın Azərbayjan- da qismən yayılması ilə əlaqədar olaraq tikilən kilsələr və bu kilsələr ətrafında təşəkkül edən xristianlıq təlimi ölkənin mədəni həyatına müəyyən dərəjədə təsir edirdi. Xristianlığın qəbul edildiyi yerlərdə bizans təsirlərinin qüvvətlənməsini, yeni alban əlifbasının yaradılmasını və yazılı ədəbiyyatın in-kişafını da təxmin edə bilirik. Arran dilində olan bu ədəbiy-yatın bir nümunəsi bizə qədər gəlib çatmamışdır. Hələ VII əsrdə Azərbayjanda müstəqil Alban dövlətinin yaranması ilə yüksələn mədəniyyət ərəb istilasına qədər inkişaf edərək gəlmişdi» (Azərbayjan ədəbiyyatı tarixi). Ərəb istilasından əvvəlki dövrə aid erməni tarixçilərin əsərlərində ərəb işğalçı- larına, Sasani qəsbkarlarına qarşı, xalqının müstəqilliyi uğ- runda mübarizə aparan Cavanşirin qəhrəmanlığı haqqında, Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|