Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Musiqi folklorunun regional xüsusiyyətlərindən, onun rəngarəng ənənələrindən irəli gələn janr səciyyəsindən asılı olaraq mərasim nəğmələri arasında, xüsusən də toy mərasimlərində tez-tez dialoq formasında olan mahnı- rəqslərə də rast gəlmək olur. Belə mahnı-rəqslərdən biri də toyun ertəsi günü bəy evinin adamlarının yığışıb keçirdiyi «Duvaqqapma» mərasimidir. Bu mərasim ayrı-ayrı ərazi lərdə bir qədər fərqli formada keçirilir. Məsələn, Nax çıvanda toyun sabahı günü oğlan evi yığıncaq təşkil edir və bu yığmcağa qız evinin (gəlinin) adamları (gəlinin anasından başqa) qonaq gəlirlər. Onlar özləri ilə «Ziratov», «Qayğanaq» kimi şirin nemətləri pay gətirirlər. Mərasimdə oğlan evi tərəfindən gəlinə alınmış pal-paltar, qızıl dəstləri nümayiş olunur. Bəzi regionlarda, xüsusən kənd yerlə rində bu mərasim mahnı-rəqs janrı kimi yox, sadəcə mahnı(mahnı-dialoq-G.M.) formasında keçirilir. Prinsipcə bu fərq çox şeyi dəyişmir. Mahnı olduğu kimi dialoq formasında ifa edilir. Lakin həmin mərasimə xüsusi musiqiçilər dəvət edilmədiyi üçün rəqslər icra olunmur. Mahnının melodiyasını isə mərasimə toplaşanlar xor şəklində ifa edərlər. «Duvaqqapma» mərasimində oxunan mahnı-rəqs faktiki olaraq 3 hissədən ibarətdir. Birinci iki hissə mahnı- dialoq formasında ifa edilir. Üçüncü hissədə isə ifaya deklamasiya əlavə edilir. Bu zaman qızlar xorunda bəzi hissələr melodik tərzdə yox, sadəcə sözlərin deyiliş formada, reçitativ şəkildə ifadə edilməsi ilə rastlaşırıq. Bu sözləri qızların hamısı bir yerdə deyir. Adətən reçitativ şəkildə deyilən sözlər xorun iki dəfə ardıcıl ifaya daxil olması zamanı baş verir. İfanın birincisini xor reçitativ şəkildə, ikinci misrasını isə melodik şəkildə ifa edir. Reçitativ şəkildə oxunan sözlər aşağıdakı sözlərdir: Qızlar xoru: Yerində-yurdunda qayım-qədim olsun. Qızlar xoru: Dəstərxanı açıq, nehrəsi yağlı olsun. «Duvaqqapma» mahnı-rəqsinin mətn quruluşu özünün poetik-semantik strukturuna görə iki qismə bölünür. Birinci iki hissədə mətnin əsas məzmunu gəlinin sözləri üzərində qurulur. Gəlinin obrazını yaradan və onun düindən söyləyən aparıcı «Hanı atam? Hanı anam? Hanı mirzəm? Yox qardaşım, yoxdu bacım » ifadələri ilə dialoqu qurur və bəy evinin adamları ona ürək-dirək verərək «Qaynatan sənin atan, qaynanan sənin anan və s.» bu kimi ifadələrlə gəlinin yeni evdə, yeni həyata başlamasını alqışlarla qarşılayırlar. Oğlan evinin adamları «ay gəlin, xoş gəldin, xoş gəldin, bizim evə tuş gəldin, tuş gəldin» sözləri ilə öz sevinc və təbriklərini bildirirlər. Bu mərasimdə biz, ilk növbədə etnosdaxili ictimai münasibətləri, bununla da ictimai-psixoloji davranışı görürük. Mətndə bədii təsvir və el ifadə tərzinin sadəliyi mahnının mərasimi mənşəyini üzə çıxarmaqla yanaşı keçirilən mərasimin etnopsixoloji xüsu siyyətlərini, ənənəvi cəhətlərini də ortaya qoyur. Mətnin üçüncü hissəsində dialoq iştirakçıları bir növ yerlərini dəyişir və bəy evinin adamları «gəlin gəldi, nə gətdi?» sualı ilə aparıcıya müraciət edib onu dialoqa dəvət edirlər. O da öz növbəsində gəlinin gətirdiyi cehizləri sadalamaqla yenə də el adətində mövcud olan adət ənənəni etnopsixoloji hadisə kimi təqdim edir. «Duvaqqapma» mahnı-rəqsinin bəy evinin adam larının «başımız uca olsun» sözləri ilə bitməsi mərasimin mənasının məntiqi yekunudur. Bu havanın mahnı-rəqs janrında olması və onun ifasında reçitativli ifa tərzinə xüsusi yer ayrılması janrın sırf milli adət ənənəni folklor dilinin sadəliyi ilə tərənnüm olunmasının təsvirindən, etnopsixoloji durumundan irəli gəlir. Rəqs musiqi janrları. Naxçıvanın folklor mühitində rəqslərin ifa formaları və şəkilləri rəngarəngdir. Burada ayrıca kişilərin ifa etdiyi və ya kişilərin iştirakı olmadan qadınların ifa etdiyi rəqslər də mövcuddur. Məişət rəqsləri içərisində fərdi (solo) rəqslər, iki kişinin və ya iki qadının qoşa şəkildə ifa etdiyi rəqslər, qrup şəklində və kütləvi formada ifa edilən rəqslər vardır. Qoşa rəqslər ya üz-üzə, ya da yan-yana bir-birinin belindən tutmaqla ifa edilən rəqslərdir. Rəqs musiqisinin xalq yaradıcılığında böyük əhəmiyyət kəsb etməsini Bülbül belə şərh edir: «Xalq musiqisi xəzinəsində çoxlu gözəl oyun havaları vardır. • • Özünə məxsus gözəlliyi olan həmin havalar son dərəcə ahəngdardır. Azərbaycanda rəqslər olduqca müxtəlifdir- zurna və dəfin müşayiəti ilə, öz ritminə görə, sürətli, coşqun, eləcə də yüngül, rəqqasənin incə hərəkətləri ilə fərqlənən rəqslər vardır»(27, s. 28). Ənənəvi xalq mahnı və rəqslərinin bir çox nümu nələri Naxçıvanm musiqi folklorunda qorunub saxlanıl mışdır. Ənənəvi mahnı və rəqslər iki növ olur-deyən B.Hüseynli onları aşağıdakı şəkildə təsnif edir: a) ənənəvi mərasim və etiqad mahnı, oyun və rəqsləri; b) ənənəvi bayram, toy mahnı, oyun və rəqsləri. Ənənəvi mərasim və etiqad mahnı və rəqsləri növünə öz məişətinə görə çox uzaq keçmişlərlə bağlı olan bir sıra ayin nəğmələri, oyunları və rəqsləri daxildir. Bu ənənəvi etiqad və mərasim ayinlərində qədim azərbay canlıların təbiət qüvvələrinə-yağışa, quraqlığa, günəşə qalib gəlməsindən səy etməsindən; təbiətin ölüb yenidən diril məsi, qışm qurtarıb, yazm başlaması kimi bir prosesdən, mübarizədən danışılır (48, s.69-70). Naxçıvanın musiqi folklorunda xüsusən də Şahbuz, Şərur, Ordubad rayonunda tulumda mahnı və rəqslərin ifa olunması, həmin regionun folklor mühitinin zənginliyindən xəbər verir. Tulum (səs tembri zurnanın səsinə bənzədiyi üçün bəzən ona "tulum zurnası" da deyilib. Tulum xüsusi üsulla aşılanıb yumşaldılmış keçi və ya qoyun dərisindən hazırlanır. Bütöv soyulmuş dərinin iki ayağı möhkəm bağlanılır. Qalan ikisindən birinə tuluma hava doldurmaq üçün sümükdən və ya qamışdan hazırlanmış, ağzında tıxacı olan boru, digərinə isə aləti ifa etmək üçün iki qoşa boru (gövdə) bərkidilir) ən qədim milli musiqi alətlərindən sayılır. İnstrumental musiqi tədqiqatçılarının öz əsərlərində Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|