Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu baxımdan Naxçıvan folklorunun öyrənilməsində yallı janrının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onların geniş planda həm mətnlərinin poetik-semantikası, həm də melodik dilin melopoetik səciyyəsi öyrənilməlidir. Yallı rəqslərinin mətnlərinin ayrı-ayrılıqda təhlilləri göstərir ki, mövzu baxımından rəngarəng olan yallıbaşılarda mövsüm, mərasim, məişət, əmək-zəhmət, lirik-qəhrəmanlıq motivləri geniş və əhatəlidir. Elə bu faktın özü bu tip mahnı-rəqs nümunələrinin, janrının qədimliyinə, xalqm məişətində özünə dərin kök salmasına dəlalət qazandırır. Yallı rəqsi kütləvi formada olduğu üçün o, insanlara xüsusi şən əhval-ruhiyyə aşılayır. Ayrı-ayrı mərasimlərdə ifa edilən yallılar geniş xalq kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanır və onun ifası artıq təkcə Naxçıvanda deyil, bütün Azərbaycanda ənənə şəklini almışdır. Yallıların janr xüsusiyyətlərinin araşdırılması, belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, onlar psixoemosional cəhətlərinə görə xalq kütlə lərində birlik, kollektiv düşüncə formasını, mehribançılıq hisslərini və milli birlik təfəkkürünü formalaşdırır. Burada bir cəhəti də xüsusi olaraq qeyd etmək is tərdik. Bütün rəqslərinin instrumental, vokal-instrumental, bəzi hallarda isə təkcə vokal müşayiətlə ifa olunmasını nəzərə alsaq həmin rəqslərin ifasının müxtəlif forma və üslub cəhətlərinin də şahidi olmuş olarıq. Naxçıvanda geniş yayılmış mərasim musiqi folkloru nümunələri arasında xalq mahnıları və onlarm arxaik tipləri olan «Haxıştalar»m və «Gülümeylər»in də regional folklorun araşdırılmasında xüsusi əhəmiyyəti vardır. Tipoloji və janr xüsusiyyətlərinə görə eyni olan bu mə rasim mahnı-rəqsləri geniş kütlə üçün nəzərdə tutul muşdur. «Haxışta»lar toy mərasimi günü və ya el şənlik lərində ifa olunardı. Naxçıvan folklorundan fərqli olaraq Ermənistanda yaşamış soydaşlarımızın keçirdiyi məra simlərdə «Halay»lar da olmuşdur. Hər iki mahnı-rəqs janrı forma və məzmununa görə eyni xüsusiyyətlərə məxsus dur. Bu mahnı-rəqslərin əsas ifaçıları toy mərasiminə və ya el şənliyinə toplaşmış qız-gəlinlər idi. «Haxışta»ları ifa edən gənc qızlar və gəlinlər iki qrupa bölünərək üz-üzə durur və bir-birinin əlindən tutardılar. Bu oyuna girənlərin sayı hər tərəfdə 6 nəfərdən 10 nəfərə qədər olardı, «...əsasən, Naxçıvanda və İrəvan çuxurunda yayılmış bu oyun daha çox halay oyununu xatırladırdı» (53, s.394) - deyən folklorşünas-alimlərdən H.İsmayılov və Ə.Ələkbərli sonradan göstərirlər ki, hər iki dəstənin iştirakçıları növbə ilə «haxışta» sözü ilə bitən bir bayatı oxuyar və hər misradan sonra o biri dəstə üzvləri «haxışta» sözünü təkrar edərək, əl çala-çala bir ayaq üstə atılıb-düşər və rəqs edərdilər. Rəqs musiqisinin klassifikasiyasım verən musiqişünas-bəstəkar B.Hüseynli yazır ki, «janr etibarilə «Halay» bir neçə rəqs-mahnısmdan ibarət silsiləvi vokal- xoreoqrafik formadır. «Halay» iki dəstənin bir-birini oxuyub oynamaqda təqib edərək yamsılama üsulunda ifa olunur. Məzmun etibarilə «Halay» məişətin müxtəlif cəhətlərini-zəhmət, yarış, məhəbbət, ailə və başqa motiv ləri tərənnüm edir» (48, s.87). Aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, «Haxışta» sözü Naxçıvanın müxtəlif bölgələrində «Hakış- ta», «Hakuşqa» kimi də ifadə olunur. «Haxıştalar»m ifa sında adətən musiqi çalmmaz. İştirakçılar mahnı-rəqsin sözlərini bayatının oxunuşundan yaranan ritmik formullar əsasında reçitativ şəkildə oxuyarlar. Rəqsin ritmini isə əli ələ vurmaqla tutarlar. «Haxışta» mahnı-rəqsləri məzmuna görə yumoristik, zarafat, bir-birinə söz atmaq üzərində qurulduğu üçün bayatının sözləri çox kupletli formada olar. Bu da malını- rəqsin silsiləviliyini ortaya çıxarır. Dörd misralı baya tılardan tərtib olunmuş «Haxıştalar»m sözləri əsasən yeddi hecalı şeir əsasında yaradılmış və struktur quruluşuna görə aaba formasında olmuşdur. Aşağıda göstərilən nümunədə sətr daxili sözlərin heca quruluşları müxtəlif olduğu üçün onlar ayrı-ayrı ritmik formullar şəklində reçitativ olaraq ifa edilmişdir: Oğlan, adın Əlidi, Qollarm düyməlidi, • • Ozün qəşəy oğlansan, Hayıf, anan dəlidi. 2+2+3 haxışta, 3+4 haxışta, 2+2 + 3 haxışta, 2+2+3 haxışta. Yaşıllar, a yaşıllar, Divardan boylaşıllar, Bu tayfanın qızları, Ər üstə savaşıllar. 3+1+3 haxışta, 3+4 haxışta, 1+3+3 haxışta, 1+2+4 haxışta. Mətnin struktur quruluşundan göründüyü kimi bayatının hər sətri ayrı-ayrı ölçülərdə olan hecalardan ibarətdir. Mətnin poetik-semantik quruluşu isə qeyd etdi yimiz kimi zarafat, məhəbbət, yumor ilə zəngin olan motiv əsasındadır. «Haxıştalar»m reçitativli oxunuşundan əmələ gələn metroritmik formullarla tədqiqatın ikinci fəslində tanış olmaq olar. Naxçıvanın mərasimlərində ifa edilən növbəti mah- m-rəqs janrı «Gülümeylər»dir. Bu janrın poetik-semantik strukturu da toy-düyünlərlə, zarafat, məhəbbət motivləri ilə bağlıdır. Oyunun ifa forması «Haxıştalar»da olduğu kimidir. Fərq sadəcə bayatının hər misrasının sonunda ikinci dəstənin üzvləri «haxışta» əvəzinə «gülüm hey» sözlərini deyib rəqs edirlər. Aşağıdakı nümunədə deyilən fikirlərin təsdiqini tapa bilərik: Baxçamızda nar şirin, gülüm hey, Heyva şirin, nar şirin, gülüm hey, Sağ olsun qohum-qardaş, gülüm hey, Hamısından yar şirin, Əzizinəm halalam, Dilim yoxdu, ha lalam, Hamıya haram olsam, Yarım üçün halalam. gülüm hey. gülüm hey, gülüm hey, gülüm hey, gülüm hey. (10, s.294). «Gülümeylər»dən göstərilən nümunədə mahnı-rəqs janrının mətn strukturu, onun poetik təcəssümü aydın Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|