Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
tulumun nəfəsli alətlər arasında ən qədim alətlərdən, məxsusən də folklor instrumental aləti kimi geniş şöhrət tapdığını qeyd etmələri onu göstərir ki, bu regionun musiqi folkloru öz qədim ənənəsi ilə seçilir. «Tulum əsasən çoban solo aləti sayılır»-deyən musiqişünas S.Abdullayeva son radan Naxçıvanda Şahbuz rayonunun Kolanı kəndində Cəbi Əhmədovun, Şərurun Dəmirçi kəndindən Məmməd Yaqubovun adlarını çəkir (206, s.350). Məmməd Yaqu bovun ifasından nota salınmış «Güleynare», «Köçəri», «Nareyi», «Loçimənə», «Tulumu», bizim nota saldığımız havalardan «Qoftanı», «Tulumu», «Aman Lələ», «Ağır Qarabağı» havalarının müxtəlif aspektlərdən təhlili sübut edir ki, Naxçıvan bölgəsi, folklorunun arxaikliyinə görə Azərbaycanın ən qədim ərazilərindən biridir. Tulumun səslənməsində mövcud olan burdonlu səs, zurnaya məxsus zil tembr xüsusiyyətləri bu alətin həqiqi mənada folklor aləti kimi açıq məkanda çalındığına dəlalət edir. Naxçıvanın musiqi folklorunun yaraşığı olan «Yallı» rəqsləri özünün janr rəngarəngliyinə, ifa xüsusiyyətlərinə görə digər rəqs havalarından fərqlidir. Yallı rəqslərinin musiqi materiallarının metroritmik xüsusiyyətləri zahirən bir-birinə oxşasa da onlarm hər birinin metrik ölçülərində xanədaxili ritmik formulların müxtəlif şəkilləri bu janrın xarakterinə, rəngarəngliyinə, çoxcəhətli xüsusiyyətlərinə dəlalət edir. Yallı rəqsləri kütləvi rəqs formasına məxsus olduğu üçün bu janrın daha qədim ənənələrdən süzülüb gəldiyini göstərir. Hər bir yallı melodik dil xüsusiyyətlərinə və rəqs zamanı atılan ayaq hərəkətlərinin müxtəlifliyinə, rəngarəngliyinə görə fərqli dir. Onların ahəngi ümummilli xüsusityyətlərdən doğan lad-intonasiya rəngarəngliyinə, ritmik quruluşuna görə də bir-birindən fərqlənir. Yallıların bir ayaq, iki ayaq, üç ayaq, dörd ayaq və beş ayaq struktur hərəkət quruluşları təkcə Naxçıvan bölgəsinə məxsus deyil. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, Naxçıvanın qədim ənənəsindən bizə miras qalmış bu tip yallı musiqi nümunələri bu gün Savədə, Urmiyədə, Qarsda, İğdırda və başqa regionlarda da geniş yayılmışdır. Ayrı-ayrı bölgələrin yallı musiqi materialları musiqi dilinin quruluşuna görə fərqli olsa da oyun hərəkət quruluşları demək olar ki, bir-birinə çox oxşayır və biri digərini tamamlayır. Yallı rəqsləri kütləvi rəqs nümunəsi olduğu üçün onları müxtəlif mərasimlərdə oynayırlar. Bu zaman həmin yallıların bir qismi sözlə oxunur. Mərasim ənənəsində ifa edilən əksər yallılar xor şəklində ifa edilir. Çünki ardıcıl düzülüşdə, bir-birinə zəncirvari birləşmiş rəqs oynayan insanların hər biri yallının aşıladığı şən, əhval-ruhiyyəni saxlamaq üçün xor ifa formasına üstünlük verib kollektiv ifanı həyata keçirirlər. Bir sıra ifalarda yallıbaşmm solo şəklində ifa etdiyi sözləri kütləvi olaraq rəqs oynayanlar onu xor şəklində cavab kimi səsləndirirlər. Xor şəklində oxunan yallılar sual-cavab formasmda ifa edilir. «Yallıbaşı mahnılar öz məzmunu ilə yallının poetik məna strukturuna bağlı olur. Həmin mahnının yallının strukturunda konkret yeri, ifa məqamı var. Həmin məqam ixtiyarı deyildir: yallının poetik strukturunun konkret mərhələsini təşkil edir. İkincisi, yallı rəqs və musiqidən ibarətdir. Rəqsin və musiqinin vəhdətindən hasilə gələn poetik məzmun yallıbaşı mahnısında sözə çevrilir. Ona görə belə hesab edirik ki, mahnının məzmunu yallının rəqs və musiqidən ibarət olan məzmununun semantik (mənalı) elementlərini bərpa etməyə imkan verir» (28, s.28). Naxçıvan folklor mühitində «Qayna, samavarım, qayna», «Ay qız, dur gəl, sabah oldu», «Ay dönə, dönə- dönə» yallıbaşı mahnılarının poetik-semantik səciyyəsin dən yazan professor M.Cəfərli təhlillərin yekunu kimi, fikrimizcə, haqlı olaraq yazır ki, «həzinlik, incəlik, mənəvi ülviyyət təkcə təhlil edilən mahnıların yox, bütün Azər baycan xalq mahnılarının poetik-semantik ruhunu təşkil edir. Beləliklə, nəzərdən keçirdiyimiz nümunələr bütün zəngin semantikası ilə Naxçıvan xalq mahmlarının cüzi bir hissəsini təşkil edir. Lakin onların təhlil olunması mahnı janrının poetik-semantik xüsusiyyətləri ilə bağlı çox dəyərli elmi bilgilər təqdim edir. Bu da, öz növbəsində göstərir ki, mahnı janrının poetik-semantik xüsusiyyətlərinin Azərbay can xalq mahnılarının səciyyəvi örnəklərinin cəlb edilməsi ilə dolğun şəkildə tədqiq edilməsi perspektiv elmi vəzifə kimi qarşımızda durur» (28, s.29-30). Yallıbaşı mahnı janrı mahnı-rəqs qrupuna daxil olan unikal folklor nümunələridir. Hələ qədimdən bu mahnılar bizim əcdadların sevə-sevə oxuduqları və öz oxumaqları ilə də öz rəqslərini müşayiət etdikləri mahnı-rəqs janrı örnəkləridir. Bu haqda R.İmrani göstərir ki, «Yallıların qədim əcdadlarımız tərəfindən mərasim ayinlərində, el və mövsüm, bayram şənliklərində kütləvi şəkildə oynaması qeyd olunmuşdur. Ənənəvi şəkildə bizə qədər gəlib çıxmış Yallı rəqslərinin öyrənilməsi onların xalq arasında aşa ğıdakı formalarda geniş inkişafını göstərdi. Yallılar xoreoqrafik məzmununa görə iki yerə bölünür. Bunlardan birincisi süjetli yallılardır. Bu növ yallıların xoreoqrafik quruluşu və ya ifa tərzi müəyyən süjeti tərənnüm edir. Belə yallılar teatrlaşdırılmış xalq oyunları olduğu üçün «oyun- yallı» adlanırlar. Xalq arasında buna «yallı-yallı» da deyilir. ■ ikinci növ yallılar isə, müəyyən əhval-ruhiyyəni, xüsusən qəhrəmanlığı, gümrahlığı, gəncliyi və cəldliyi ümumi şəkildə tərənnüm edən rəqs-yallılarıdır» (50, s.19). Deyilən fikri Naxçıvanın çoxsaylı yallı rəqs nü munələri arasında görmək olar. Bu tip yallı rəqsləri məişət mahnı-rəqs nümunələri kimi bölgənin folklor mühitində daha çox yayılıb. Yallıbaşı mahnı-rəqs nümunələrindən «Qaleyi», «Güleynare», «Hoynərə», «Qaz-qazı» (oyun- yallı), «Köçəri»ni göstərə bilərik. Adları çəkilən yallı- başılardan «Hoynərə», «Qaz qazı» havaları hər biri iki hissəli olub əvvəli orta, mülayim tempdə, ikinci hissəsi isə tez tempdə ifa edilir. Yallıbaşınm daha möhtəşəm, şən və kütləvi xarakterini vermək üçün ifaçılar onları sadəcə eyni sözlərin təkrar oxunuşu ilə fa edər, «Hoynərə, hoynərə, hoynərə, nərə, nərə» deyə oxuyardılar. Belə yallıbaşılarmda mətnin poetik-semantikası yox, rəqsin xarakterindən irəli gələn və insanlarda böyük təəssürat oyadan melopoetik səciyyə, yəni melodiyanın poetik təcəssümü ön plana çıxır. Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|