Günay Məmmədova naxçivan musiQİ
Yüklə 12,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
yaşatdığı mövzu konteksinə daxil olur. Filmdə Saranın ölüm səhnəsi əsas leytmotiv kimi qabardılır və bu xalq mahnısı əsas qəhrəman Saranın bədii obraz təcəssümünə çevrilərək xalq arasında dillər əzbəri olur. «Apardı sellər Saranı» xalq mahnısının poetik- semantik tutumu onun sevgi-məhəbbət silsiləsinə məxsus mahnı janrma aid olmasını göstərir. Mahnımn lirik- məhəbbət mövzusunda olması onun semantikasmın «Segah» muğammm lad-intonasiya xüsusiyyətlərinə istinad etməsinə geniş zəmin yaratmışdır. Azərbaycan musiqi- • • şünaslarmdan dahi bəstəkar U.Hacıbəyov, daha sonra ___ ___ • R.Zöhrabov, R.Imrani «Segah» muğamını təhlil edərkən onun lad-intonasiya xüsusiyyətlərinin məhəbbət rəmzi olmasını göstərmələri də sübut edir ki, araşdırılan xalq mahnısının melo-poetik semantikasmda bir vəhdət, kamil bağlılıq vardır. Ü.Hacıbəyov yazır ki, «Segah» bədii-ruhi cəhətdən məhəbbət hissi yaradır (42, s.34). Əsərin başqa bir yerində o göstərir ki, «Segah» muğamı lirik-aşiqanə əhə miyyətə malikdir. Bütün incə aşiqanə xalq nəğmələri bu muğam əsasmda qurulmuşdur (42, s.324). R.Imrani bu muğamm məhəbbət rəmzi olub onun qəm, kədər, ahü zar, nalə bildirməsini göstərir (51, s.134). R.Zöhrabov «Segah» muğamı haqqında yazarkən Kamil Əhmədova istinadən göstərir ki, «Segah» sevgi, məhəbbət, sızıldayan qəlb, bir gəncin ürək dolusu sevgi simvoludur (88, s.133). Xanəndə və tədqiqatçı V.Məmmədov isə yazır ki, «Əgər muğam aləmini sehrli bir gülüstanə bənzətsək, «Segah» onun qızıl gülüdür. Muğamlarımız ecazlı üzükdürsə, «Segah» onun qiymətli qaşıdır» (66, s.48). Görkəmli şairimiz S.Vurğun da «Segah» muğamım öz əsərlərində vəsf etmiş və bu xüsusda yazmışdır: Yenə «Zabul-Segah», yenə o nalə, Bir qaranlıq çökür qəlbə, xəyala. Nə qədər yaralı barmaqları var... Belədir sevdaya düçar olanlar. Bəzən də gecələr səhərə qədər, Dinib danışdıqca o San simlər, Xəyala qərq olur bütün asiman Böyük yaranmışdır əzəldən insan (85, s.606) «Segah» muğamının daşıdığı bədii-estetik təsir dairəsi göstərdi ki, o sevgi-məhəbbət simvoludur. Bu mənada təhlil etdiyimiz xalq mahnısının poetik və melodik semantikası milli dəyərlərin özünü və həyatı dərketmə prinsipləri üzərində qurularaq mətnin və melosun mə həbbət, eşq motivlərinin sinkretik vəhdətidir. Bayatı üs tündə yazılmış tədqiq etdiyimiz mahnının bir neçə bən dinin mətninin məna çalarlarma diqqət yetirək: Arpa çayı aşdı-daşdı, Sel Saranı aldı qaşdı. Sara gözəl qələm qaşlı, Apardı sellər Saram. Bir ala gözlü balanı. Arpa çayı onu aldı, Aparıb dəryaya saldı. Cilovdan dalda qaldı, Apardı sellər Saranı. Bir ala gözlü balanı. Mətnin struktur, məna çalarlarmm təhlilinə keç məzdən əvvəl ilk müşahidə mahnının poetik-semantik xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırıb izah etməyə əsas verir: 1. Mahnının mətni və onun daşıdığı lad-intonasiya xüsusiyyətləri onun lirik məhəbbət çeşidli mahnı janrı qrupuna aid olmasını göstərir. 2. Mahnının mətni bayatı şeir şəklində olduğu üçün folklor və musiqi folklorunun forma və struktur baxı mından əsas göstəricilərini, onun poetik- semantikasım özündü ehtiva etmişdir. 3. Mahnının həm mətnində, həm musiqi lad-into- nasiyalarında aşıq yaradıcılığına xas melosuna, ifa ü'slubuna uyğun çalarları onun obrazlar sisteminin sevən və sevilən aşiq, Arpaçayı, apardı sellər, gözəl qələm qaş, ala gözlü bala olmasmı təşkil etmişdi. 4. Matımda sosial-mədəni mühitə məxsus, xalqm məişətindən irəli gələn sosial-psixoloji münasibətlər, məra sim ənənəsi özünü bariz şəkildə göstərmişdir. Mətndə bir tərəfdən Saranın Cilovdarın onu qaçır maq istəyini başa düşüb özünü çaya atması, Arpaçaym sularının isə onu öz ağuşuna alması etnopsixoloji muna- sibətləri, ülvi məhəbbəti, Xançobana olan məhəbbətin sadiqliyini göstərirsə, digər tərəfdən Xançobangildə düyü süzülməsi ilə Saranın gəlişinin şadlıqla qeyd edilməsi mərasiminin hadisə ilə bağlı düyü bişirmənin yas məra siminə qismət olması psixoloji münasibətləri və mərasim ənənəsini göstərir. Milli məişət ənənəsini göstərən bu epizodda iki etnostereotipin şahidi oluruq. Bunlardan birincisi qadın məhəbbətinin ülviliyi, sədaqəti, namus və qeyrət məsələsidirsə, digəri milli ənənədə toyun, şadlığın, gəlinin ilk gəlişi zamanı düyü bişirmə ənənəsi məişət mərasimi ilə sıx bağlıdır. 5. Mətndə hadisələrin cərəyanı, bədii təsvir, el dilinin ahənginə uyğun bayatı söylənilməsi də mərasim mənşəyini göstərir. Burada məhəbbətin lirik obrazlarla təsvirindən yox, əsasən anaların, nənələrin dediyi bayatıların semantikasma uyğun ifadə vasitələrindən daha çox istifadə olunmuşdur. «Apardı sellər Saranı» xalq mahnısının Qərbi Azər- baycan, İrəvan variantı da müqayisəli təhlil üçün, fikrimizcə, maraqlıdır. Aşağıdakı şeirin mətninin Naxçıvan folklor mühitindəki variantdan fərqlənməsi bu mahnının qeyd etdiyimiz kimi sırf aşıq yaradıcılığı ilə sıx bağlı olmasıdır. Bildiyimiz kimi aşıq yaradıcılığında ayrı-ayrı mühitlərdə eyni bir aşıq havasının fərqli variantları mövcuddur. Bu fərqlər həm mətnin struktur-semanti- kasında, həm də melodik quruluşunda özünü göstərir. İrəvan mühitinə məxsus həmin malını «Sara» adlanır. Şeirin mətnindəki fərqlər ümumi məna çalarlarmı bir o qədər Yüklə 12,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|