Güney azərbaycan

28 
 
dövlətlərin  qurmuĢ  olacaqları  tələyə  düĢməmək  üçün  milli  mənafeyə  uyğun  bir 
davranıĢ sərgiləməlidir. 
Güney azərbaycanlılar say çoxluğuna  güvənmə  xətasını iĢləməməli,  dünya 
güclərinin onlardan sadəcə öz iqtisadi və siyasi maraqlarını gerçəkləĢdirmək üçün 
yararlanacağını yaddan çıxarmamalıdırlar. 
Ġran  Güney  Azərbaycan  türklərinin  birliyini  pozmaq  üçün  əl  altından 
müxtəlif siyasi qurumlar və birliklər yaratmaqdadır. Kürdlər Güney Azərbaycanın 
tarixi  torpaqlarında  ABġ-ın  gizli  dəstəyi  ilə  yerləĢməkdə,  orada  qarĢıda  yaradıla 
biləcək sözdə demokratik hakimiyyət anlayıĢı ilə beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqilə 
üzləĢməmək  üçün  say  çoxluğu  yaratmaq  niyyətindədir.  Eynən  Kərkükdə  olduğu 
kimi  türk  əhalisinə  sahib    cənub-qərbi    Azərbaycan  Ģəhərləri  sürətli  bir  Ģəkildə 
kürdləĢdirilməlidir. Bu prosesin özəlliklə Güney Azərbaycanın qərbindəki yaĢayıĢ 
məntəqələrində gerçəkləĢdirilməsi təsadüfi deyildir. Beləcə Ġran Türkiyədən Güney 
Azərbaycan türklərinə gələ biləcək  yardımın qarĢısını almağa çalıĢarkən,  ABġ isə 
Türkiyə  və  Orta  Asiya  arasındakı  əlaqəni  sona  qədər  bağlaya  biləcəkdir.  Bunun 
üçün Ġran, ABġ və Ġsrail Ġrandakı kürdlərdən öz mənfəətləri naminə yararlanmağa 
çalıĢmaqdadırlar.  Və  bu  çalıĢmalar  Güney  Azərbaycan  türkləri  üçün  qarĢıda  çox 
ciddi problemlər yaradacaqdır.  
ĠĢin baĢqa bir mürəkkəb tərəfi isə Güney Azərbaycan türklərinin çox yaxın 
bir  zamanda  baĢ  verə  biləcək  bu  olaylara  qarĢı  hər  hansı  bir  hazırlıqlarının 
olmamasıdır.  Güney  Azərbaycan  türkləri  öz  aralarındakı  bəsit  fərqlilikləri  bir 
kənara qoyaraq çox yaxında cərəyan edəcək yeni proseslərə bir az da olsa hazırlıqlı 
hala gəlməlidirlər. 
 
Dr. Gülara Yenisey 
Ġstanbul, Türkiyə 
 
ĠRANDA MƏRKƏZĠ REJĠMĠN ETNĠK 
QRUPLARA BAXIġI VƏ BU QRUPLARIN 
MƏRKƏZDƏN BƏKLƏNTĠLƏRĠ 
 
Ġran,  içində  24  fərqli  dinsəl,  dinsəl  qrupun  və  bunlar  arasında  da  11  etnik 
qrupun  yaĢadığı  bir  ölkədir.  Habelə,  basqın  (dominant)  etnik  qrupun  sayca 
çoxunluğa  (əksəriyyət)  sahib  olmadığı  nadir  ölkələrdəndir.  Etnik  çeĢidlilikdən 
baĢqa,  bu  etnik  qrupların  bəlli  bölgədə  yoğunlaĢmıĢ  bir  Ģəkildə  (kompakt),  çox 

---

29 
 
vaxt  da  bu  bölgəyə  həmsərhəd  olan  ölkədəki  etnik  soydaĢlarına  coğrafi  olaraq 
yaxın olmalarıyla diqqət çəkir. 
Ġranda  etnik  qrupları  bir-birindən  ayıran  ən  önəmli  kriteriya  dildir.  Ġkinci 
dərəcədə din-inanc, həyat tərzi (yerləĢik, əĢirət, köçəri), irq yapısı (dıĢ görünüm) və 
coğrafi  bölgə  gəlməkdədir.  Etnik  qruplar  ümumilikdə  ölkənin  bəlli  bölgələrində 
cəmləĢmiĢ (kompakt) halda yaĢamaqdadırlar. Bunun yanında kiçik qruplar halında 
etnik  bölgə  dıĢındakı  bölgələrdə  məskunlaĢmıĢ  qruplar  da  vardır.  Ġrandakı  təməl 
etnik  bölgələri  orada  məskun  təməl  etnik  qrup  faizi  ilə  birlikdə  belə  sıralaya 
bilərik: 
Farsistan (% 83) Farslar 
Bəluçistan (% 90) Bəluçlar 
Azərbaycan (% 95) Azərbaycanlılar 
Loristan (% 90) Lorlar 
Kürdistan (% 95) Kürdlər 
Xuzistan (% 40) Ərəblər 
Laristan (% 90) Larlar 
Ləkistan (% 95) Ləklər 
Türkmənistan (% 40) Türkmənlər 
Gilan (% 85) Giləklər 
Mazandaran (% 95) Mazandaranlı (4, s. 19). 
Ġrandakı dartıĢmalı mövzulardan biri də etnik qrupların gerçək əhali sayları 
haqqında  bilgilərlə  bağlıdır.  Ġranda  keçirilən  ümumi  əhali  sayımı  nəticələri, 
özəlliklə etnik qrupların sayları ilə əlaqədar verilən gerçək durumu əks etdirmədiyi 
yönündəki  yayğın  bir  görüĢə  səbəb  olaraq,  etnik  qrupların  təpkilərinə  yol 
açmaqdadır.  Etnik  çeĢidlilik  və  etnik  qrupların  demoqrafik  sayca  böyüklüyü, 
Ġrandakı  siyasal  iqtidarı,  əhali  sayım  raportlarını  təhrif  edərək,  sonucları  fərqli 
göstərmənin  yanında,  baĢqa  yöntəmlərə  baĢ  vurduğu  da  bilinməkdədir.  Ölkədəki 
əyalətlərin  hüdudları  dəyiĢdirilərək,  mövcud  əyalətlər  ikiyə  bölünərək,  yaxud  da 
fərqli  əyalətlərdəki  ayrı-ayrı  etnik  qrupların  bir  araya  gətirilməsi  ilə  qurulan  yeni 
əyalətlər  bu  yöntəmlərdən  sayıla  bilər.  Məsələn,  Azərbaycan  əyaləti,  ġərqi 
Azərbaycan  əyaləti,  Qərbi  Azərbaycan  əyaləti,  Ərdəbil  əyaləti  olmaq  üzrə  üçə 
bölünmüĢ,  habelə  1997-ci  ildə  Qəzvin  eli  Azərbaycana  bağlı  Zəncandan 
qoparılaraq  ayrı  bir  əyalət  halına  gətirilmiĢdir.  Eyni  ildə  Mazandaran  əyaləti  də 
ikiyə bölünərək, Gürgan mərkəzli Gülistan əyaləti qurulmuĢdur. 
Son dönəmdə Ġrandakı etnik qruplarla mərkəzi hökumət arasındakı əlaqələr 
ələ  alındığında,  çevrədə  özəlliklə  son  illərdə  etnik  hərəkətliliyin  bəlli  oranda 
yüksəldiyi  görünməkdədir.  Məsələn,  mərkəzi  hökumətin  etnik  qrupları  “qövm” 
adlandırması, Ġran basınında  dartıĢılan və etnik qrup təmsilçilərinin tez-tez tənqid 
etdiyi  bir  mövzu  halına  gəlmiĢdir.  Etnik  qrup  mənsubu  aydınlar  əski  çağlara  aid 

---

30 
 
gəliĢməmiĢ  toplumları  ifadə  etdiyini  iddia  etdikləri  “qövm”  tanımlamasını  rədd 
edərək,  özlərinin  “xalq”  Ģəklində  tanımlanması  gərəkdiyini  irəli  sürməkdədirlər. 
Ġran  prezidenti  Məhəmməd  Xatəmi  2002-ci  ildə  BirləĢmiĢ  Millətlər  TəĢkilatında 
etdiyi  çıxıĢında  Ġranı  “kəsirül-melli”  (çox  millətli)  bir  dövlət  Ģəklində  tanımlamıĢ 
olması  diqqət  çəkici  olmaqla  birlikdə  Ġran  siyasi  mədəniyyətindəki  ümumi 
söyləmdə “qövm” tanımlamasının hələ də davam etdiyi görülməkdədir. Bu durum, 
Ġrandakı  mövcud  rejimin  ġiə  ümmət  anlayıĢını  ön  planda  tutaraq,  çağdaĢ 
dünyamızda  iĢlədilməkdə  olan etnik azınlıq qavramını  kökündən rədd etdiyini  və 
dolayısıyla etnik haqlar məsələsinə tamamilə qarĢı olduğunu ortaya qoymaqdadır. 
Mərkəzin  etnik  qruplara  baxıĢ  açısını  yansıdan  bir  baĢqa  xüsus,  basqın 
qrupun  digər  etnik  qrupların  tarixi  keçmiĢini,  mədəni  özəlliklərini  yox  saymağa, 
görməzlikdən  gəlməyə,  yaxud  da  etnik  kimliklərin  bütün  bu  ünsürlərinin  fars 
mədəniyyəti  və  tarixindən  törəyib  kiçik  dəyiĢimlərə  uğramıĢ  uzantıları  olaraq  əks 
etməyə  yönəlik  təĢəbbüsləridir.  Bu  gün,  Ġranda  mərkəzin  digər  etnik  qruplara 
baxıĢını  göstərən,  etnik  mədəniyyətlərin  keçmiĢini,  tarixini  təhrif  edən  kitab  və 
məcmuələrə bol-bol rastlanmaqdadır. Məsələn, Ġranda çap olunmuĢ “Torkmenhaye 
Ġran”  foto  albomunun  giriĢ  bölümündə  Türkmənlər  və  ümumilikdə  Türklər 
haqqında “maraqlı” bilgilər vardır.  Bu bilgilər, əslində Türk soylu etnik qruplara 
Ġrandakı rejimin baxıĢını əks etdirməkdədir.  Əsərin mətn yazarı fikrini belə ifadə 
edir: “Mifləri bir kənara buraxsaq, bu günə qədər Türklərin etnik kökəni haqqında 
dəqiq  bir  sənəd  və  ya  bəlgə  əldə  edilməmiĢdir  (?).    “Türkmən”  kəlməsi  əskidən 
yoxdu. Çöldə yaĢayan Türk əsilli (?) bütün qövmlərə xalis (Türk)  deyilməkdəydi 
və  hər  qəbilənin  özünəməxsus  adı  vardı.  Oğuz  boyları  öz  yurdlarından 
Mavərannəhrə  və  Ġrana  köç  edərək,  bu  bölgəyə  yerləĢdilər.    Zamanla  əhalisi 
çoxaldı  və  yaĢadığı  bölgənin  iqliminə  uyum  göstərərək  fiziki  olaraq  taciklərə 
bənzəməyə  (?)  baĢladılar.  Ancaq  gerçək  tacik  olmadıqlarına  görə  bu  qövmlər 
“Türkəmən”  yəni  “Türkə  bənzər”  (?) adlandırıldı.  Bu səbəblə  bütün oğuz  boyları 
bu adla adlanmağa baĢladı” (3.s.9). 
Mərkəzin, fars dili ilə bağlı rəsmi görüĢünü əks etdirən bir örnək də litseylər 
üçün hazırlanmıĢ bir dərs kitabında  yer almaqdadır. Kitabdakı bir paraqrafda fars 
dili ilə bağlı bir ifadə keçməkdədir: “Fars dili islam dünyasının ikinci və ölkəmizin 
rəsmi  dilidir.  Fars  dilini  gücləndirmək  və  yayğınlaĢdırmaq  üçün  çalıĢmaq  hər  bir 
müsəlman  iranlıya  fərzdir  və  bir  növ  ibadət  sayılır.  Çünki  fars  dili  bizim 
müstəqilliyimiz və azadlığımızın təməllərindəndir.” (4.s.109). 
Ġran  içində  demokratik  bir  ortamda  etnik  sorunların  dartıĢılmasının 
imkansızlığı  səbəbiylə  bu  cür  mövzuların  son  zamanlarda  ölkə  dıĢında  keçirilən 
toplantılarda  dilə  gətirildiyi  görülməkdədir.  Bu  toplantılardan  biri  24  may  2004 
tarixində  Londonda  “Ġranda  demokratiyanın  yerləĢməsi  və  ölkənin  gələcəyə 
yönəlik siyasətlərini bəlirlənməsində etnik qrupların rolu” mövzulu seminar Ġranın 

---