Güney azərbaycan

35 
 
Son illərdə azərbaycanlıların mərkəzlə olan rəqabətləri özəlliklə mədəniyyət 
sahəsində  daha  çox  hiss  edilməkdədir.  Azərbaycanlı  aydınlar  yerəl  dillərində  çox 
sayda qəzet və dərgilər yayınlamaqdadırlar. Rejim radikal içərikli yazıları və yerəl 
xalq  arasında  böyük  oxucu  kütləsinə  sahib  bir  çox  qəzeti  qapatmıĢ,  yayın 
məhsullarını  da  mühakimə  etmiĢdir.  Bu  cür  qəzetlər  arasında  özəlliklə  “Ümid-i 
Zəncan”,  “Nəvide-Azərbaycan”,  “ġəms  Təbriz”  və  b.  diqqət  çəkməkdədir.  1  may 
2002  tarixində  BMT  Ġnsan  Haqları  Komissiyası  Ġran  üzrə  özəl  təmsilçisi  Maurice 
Coptron,  Ġranı,  qəzetçilərin  və  tələbələrin  haqlarına  təcavüz  etdiyi,  habelə 
azərbaycanlıların  assimilyasiyaya  məruz  qalaraq,  öz  dillərində  təhsil  almalarının, 
uĢaqlarına  Türkcə  adlar  verilməsinin  əngəlləndiyi  və  bölgədəki  Türkcə  yer 
adlarının farsca adlarla dəyiĢdirilməsi səbəbiylə qınadı (10, s.76). 
Son dönəmdə Ġrandakı azərbaycanlılar üzərində dıĢ faktorların etkisi güclü 
Ģəkildə  hiss  edilməkdədir.  Quzey  hüdudundakı  müstəqil  Azərbaycan 
Respublikasının  qurulması  Ġrandakı  azərbaycanlılar  arsında  etnik  bilinci  (Ģüuru) 
gücləndirərək,  etnosiyasi  mobilizasiyanı  sürətləndirmiĢdir.  Yeni  qurulan 
Azərbaycan  Respublikasında  həm  rəsmi  səviyyədə,  həm  də  sivil  təĢkilatlar 
səviyyəsində  gəliĢdirilmiĢ  olan  Güney  Azərbaycanın  müstəqilliyi    və  iki 
Azərbaycanın  birləĢdirilməsi  yönündəki  söyləm,  Quzeydə  bu  doğrultuda  bir 
birləĢməçi  ideologiyanın  və  strateji  hədəflərin  ortaya  çıxmasına  səbəb  oldu.  Bu 
yeni  ideologiya  qısa  sürədə  Ġranda  da  sürətlə  yayılmağa  baĢladı.  Bakıda  Ġrandakı 
izləyici kütləsinə xitabən açılmıĢ “Sara” televiziya kanalı və b. kitab və yayınlar bu 
cür  birləĢməçi  düĢüncələri  dəstəkləməkdə  idi.  Qısa  sürə  sonra  Bakıya  Ġrandan 
miqrasiya etmiĢ aydınların çeĢidli cəmiyyətləri fəaliyyətə baĢladı. Bunlar arasında 
“Cənubi  Azərbaycan  Milli  Azadlıq  Hərəkatı”  (CAMAH),  “Güney  Azərbaycan 
Aydınlar Birliyi” və “21 Azər” qrupu diqqəti çəkməkdədir. 1996-cı ildən etibarən 
isə  bu  cür  təĢkilatların  həm  Ġranın  içində,  həm  də  Avropa  və  Amerikada  ortaya 
çıxdığı görülməkdədir. 1995-ci ildə Ġran Məclis seçkilərində adaylığını qoyan Dr. 
Mahmudəli Çöhrəqanlının Təbrizdə birinci turda yüksək səs toplamasının ardından 
rejim  tərəfindən  ikinci  tura  qatılması  əngəllənərək  həbsə  atılması  və  iĢgəncə 
görməsi olayı Təbrizdə etitaz göstərilərinə səbəb oldu. Sonrakı illərdə ev həbsində 
tutulan  Çöhrəqanlı  2001-ci  ildə  ölkə  dıĢına  gedərək  Güney  Azərbaycan  Milli 
OyanıĢ Hərəkatını (GAMOY) qurdu. 
2000-ci  illərdə  Avropa  və  Amerikada  yaĢayan  (çoxu  Ġrandan  getmiĢ) 
azərbaycanlılar arasında da diaspor fəaliyyətlərinin artdığı görülməkdədir. 2002-ci 
ilin yanvar ayında Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DAK) adından Əhməd Obalı 
baĢqanlığındakı  bir  heyətin  ABġ  Departamentinin  yetkililəri  ilə  görüĢdə,  DAK 
üzvləri 30 milyonu aĢqın azərbaycanlının haqlarının Ġran rejimi tərəfindən sürəkli 
pozulduğu,  dillərinin  yasaq  olduğu,  Azərbaycan  tarixi  abidələrinin  yıxıldığı, 

---

36 
 
mətbuat  azadlığının  qısıtlandığı  və  Azərbaycanların  həbsdə  iĢgəncə  gördüyü  və 
öldürüldüyü mövzusunda bilgi verdilər (10, s. 67). 
Bu gün azərbaycanlılar, Ġrandakı digər etnik qruplardan etnosiyasi hərəkatın 
sürətlə mobilizə olması, gənclərin, özəlliklə universitet tələbələrinin  bu hərəkatda 
aktiv  rol  oynamaları  və  ən  önəmlisi  yerəl  xalq  arasında  sürətlə  artan  kütlə 
dəstəyinin  geniĢliyi  ilə  seçilməkdədirlər.  1999-cu  ildən  etibarən  xalqın  Təbrizin 
160  km  uzaqlığındakı  Kəleybərdə  dağlıq  bölgədə  bulunan  Babək  qalasına  (IX 
əsrdə  yaĢamıĢ  Azərbaycan  qəhrəmanının  adı  ilə  bağlıdır)  hər  il  düzənləməkdə 
olduğu kütlə yürüĢü Azərbaycandakı etnosiyasi hərəkata yeni boyut qazandırmıĢdır. 
Yerəl  aydınlar  dil,  mədəni  haqların  yanında  muxtariyyət  tələblərini  də  tez-tez 
gündəmə  gətirməkdədirlər. Bu gün azərbaycanlı seçkinlərin bir qismi (inqilabdan 
bu  yana)  ölkə  idarəsində  aktiv  rol  oynamaqdadırlar.  Gələcək  illərdə  olası  rejim 
dəyiĢikliyi  halında,  azərbaycanlı  seçkinlərin  mərkəzi  hökumətlə  özdəĢləĢmiĢ 
olması  durumunun  dəyiĢəcəyi,  Ģoven  fars  söyləminə  sahib  yeni  rejim  tərəfindən 
dıĢlanacağı olasıdır. Bu da ən böyük etnik qrup olaraq azərbaycanlıların gələcəkdə 
Ġran  içində  həssas  mövqeyə  gələcəklərinə  və  mərkəzə  qarĢı  müxalifətdə  baĢda 
olacaqlarına  iĢarət  etməkdədir.  Azərbaycandakı  etnosiyasi  hərəkatın  nə  yöndə 
gəliĢəcəyi  isə  böyük  ölçüdə  mərkəzin  etnik  siyasətləri  və  yerəl  təĢkilatlarla 
seçkinlərin alacağı tövr və qərarlar doğrultusunda bəlirlənəcəkdir. 
 
Kürdlərin etnosiyasi mobilizasiya bağlamında analizi 
 
Ġran  Kürdistanı,  kürdlərin  məskun  olduğu  ən  böyük  bölgələrdən  biri  olub 
Ġraqın  quzeyi,  Türkiyənin  güneyi,  Suriyanın  Ģərqinə  qədər  uzanmaqdadır. 
Kürdlərlə  dil  və  məzhəb  sorunları  azərbaycanlılardan  və  bəluçlardan  daha  öncə 
siyasiləĢmiĢdir. Ġrandakı kürdlərin siyasi fəaliyyətlərinin boyutu və Ģiddəti Türkiyə 
və  Ġraqdakı  kürdlərdən  daha  zəifdir.  Bu  ölkələrdəki  kürd  azınlıqla  mərkəzi  dövlət 
arasındakı  çatıĢma  Ġrandakından  daha  Ģiddətli  və  bəlirgindir.  Kürdlər  daha  çox 
Ġranın qərbində, yəni Kürdistan vilayətində, qərbi Azərbaycanda və KirmanĢahda, 
bir  qismi  də  Ġranın  Ģimal-Ģərqi  Xorasan  vilayətində  məskundurlar.  Ġran 
Kürdistanının  yüzölçümü  24998  kv.km-dir.  KirmanĢah  və  Xorasandakı  kürdlər, 
Kürdistandakı  kürdlərlə  siyasi  həmrəylik  və  birlikdəlikdən  uzaqdırlar.  Bunun  da 
baĢlıca  səbəbi  Xorasan  və  KirmanĢah  kürdlərinin  Ģiə  məzhəbinə  mənsub 
olmalarından qaynaqlanmaqdadır (11). 
Kürdlər, ümumilikdə, çox heterogen yapıya sahib bir topluluqdur. Dil, din, 
məzhəb  fərqliliklərinin  yanında,  kürdlərin  çoxluğunun  əĢirət  yapısını  sürdürərək, 
icma-klan  səviyyəsindəki    bir  yapıya  sahib  olduqları  bilinməkdədir.  Kürdcənin 
fərqli  bölgələrdə  fərqli  dil  və  ləhcələrdən  ibarət  olduğu,  bəzi  ləhcələrin  (məsələn, 

---