deyil, 80 milyon rusa arxalanırdı» dedi. Paşa daha sonra mənə Qafqaz İslam
ordusunun yaradılmağa başlandığını və bir yüksək
rütbəli zabitlərlə təmin
olunacağını, bunun üçün bir komissiya qurulduğunu anlatdı və «Sizin də
komissiyada olmağımzı uyğun saydıq». İndi isə sizə gələcək Qafqaz İslam
Ordusu komandanı şahzadə «Fərrux ilə tanış edəcəyəm» dedi. İçəriyə gənc bir
zabit girdi. Ənvər Paşa bizi tanış etdi. Sonra birlikdə yavərin otağına keçdik.
Orada da bir az söhbət etdikdən sonra ayrıldıq. Şahzadə ilə bir daha görüşə
bilmədim. Daha sonra Ömər Faiqlə Məclisi Məbusana (Deputatlar məclisi -
C. Q., M. Ə.) getdik. Orada məclis rəisi Hacı Adil bəylə tanış olduq. Axşam
Pera Palas mehmanxanasında hökumətin senzur idarəsi ilə mətbuatın
anlaşması məqsədi ilə hökumət tərəfindən veriləcək axşam yeməyinə dəvət
edilmişdik. Hacı Adil məndən məclis barədə fikrimi soruşdu. Mən də «Bəy
əfəndi Məclisində 24 çalmalı saydım. Onların burada nə işi var?» deyə
soruşdum. Hacı Adil bəy «İndi çox yaxşı vəziyyətdədir. İlk məclisimizdə 24
çalmasız tapa bilməzdiniz» dedi. Sonra mənə Qafqaz haqqında suallar verdi.
Cavablarını bildiyim qədər verdim. Ən axırda isə Bakı milyoneri, xeyriyyəçi
Hacı Zeynalabdin Tağını soruşdu. Ona Hacı haqqında bildiklərimi anlatdım
(təfsilatı Ankarada nəşr edilən «Azərbaycan» dərgisində verilmişdir).
Bu zamanlar hər gün qurulacaq ordu ilə əlaqədar komissiyanın işində
yaxından iştirak edərək müraciət edənləri
yoxlamadan keçirdikdən sonra
qeydə alırdıq. Ancaq görüşdüyüm siyasi xadimlərdən «İttihat və Tərəqqi»
Partiyasının mərkəzi qərargahında yalnız Tələt, Ənvər və Camal paşaların
Türk ordusunun Qafqaza getmələrini istədiklərini, digərlərinin isə buna razı
olmadıqlarını öyrəndim. Mən demək olar ki, hər gün Ənvər paşa ilə
göriişdüm. Görüşümüzün birində özümü topladım və Ənvər paşanın mənim
xatirimi istədiyindən istifadə edərək dedim: «Paşam, sizinlə açıq danışmaq
istəyirəm. Biz Qafqaz türkləri iki qüvvəyə inanırıq. Yuxarıda Allah, aşağıda
Ənvər paşa. Eşitdiyimə görə sizin Nuru adlı bir qardaşınız vardır. Sizdən
xahiş edirəm Qafqaza gedəcək hərbi qüvvənın başına Nuru Paşanı təyin edin.
Paşam, ölkəmiz dünyanın ən zəngin yerlərindən biridir. Qocaman
div olan
Rusiyanı qudurdan, sağa-sola hücum etdirən Bakı neftidir. Bu neftin 70%-i
biz azəri türklərinindir. Xalqı zəhmətkeş və çalışqandır. Eyni zamanda
olduqca qəhrəmandır. Bir də Paşam, sizin Qafqaza gedəcək hərbi qüvvələrə
komandan təyin etdiyiniz şahzadəni hər axşam Pera Palas mehmanxanasının
salonunda içki içib rəqs etdiyini görürəm. Qafqazda belə hərəkətləri
xoşlamırlar». Ənvər Paşa məndən «Hacı bəy, sizin orada içki içmirlərmi?»
deyə soruşdu. Mən isə bu suala «İçirlər Paşam, ancaq pivə kimi zəif alkoqollu
içki olan şərab «Vodka» deyilən sərt içkidən isə ruslar istifadə edirlər. Bizdə
içki içərlər, ancaq sərxoş olmaq üçün deyil» cavabını verdim. Məni dinləyən
Ənvər Paşa «çox yaxşı» dedi. Sonra telefon edərək
Qafqaza gedəcək
zabitlərin içki içib-içmədiklərinin də yoxlanmasını əmr etdi və sonra mənə
«Nağı bəy, Nuru çox gəncdir, necə olar?»dedi Mən də dərhal «Paşam, Nuru
Paşanın Trablis-qərbdəki fəaliyyəti haqqında burada heç kəsdən məlumat ala
bilmədim. Rus mətbuatı Nuru Paşadan və onun fəaliyyətlərindən uzun-uzadı
bəhs edən materialları Qafqazda oxumuşdum. Və bir də Paşam, sizin
qardaşınız olması yetər» dedim. Ənvər paşa «Yaxşı sabah söhbət edərik» dedi
və ayrıldıq.
Ertəsi gün Hərbi Nazirliyə gələndə dərhal məni Ənvər Paşanın
yanına apardılar. Ənvər Paşa həmişə olduğu
kimi məni yenə də gülərüzlə
qarşıladı və «Bəli, Nağı bəy, istədiyiniz oldu» dedi. Mən də «Paşam, çox
sevindim və sabah bütün Qafqaz türkləri də sevinəcəklər» dedim. Ənvər Paşa
məndən Azərbaycanda İsa Aşurbəyov adlı bir nəfəri tanıyıb-tanımadığını
soruşdu. Mən də «Çox yaxşı tanıyıram, Paşam. Zəngin bir ailəyə mənsub,
vətənpərvər bir şəxsdir» dedim. Ənvər Paşa ayrıca Aşurbəyovun türkiyəli
Rüşəni bəy adında bir dostu olduğu və bunların mücadilə üçün pul
istədiklərini söylədi. Rüşəni bəyi tanımırdım. Ancaq işin
içinə pul məsələsi
girincə iş dəyişmişdi. Ənvər paşaya «Paşam, iş dəyişdi. İsa bəy bakılıdır.
Bütün Qafqaz təşkilatlarının məsrəfləri Bakıdan təmin edilməkdədir.
Azərbaycanda, hələ Azərbaycanın mərkəzində pul məsələsi düşünülə bilməz.
İsa bəy bunu məndən yaxşı bilir. Göndərməyin, mən məsuliyyəti öz üzərimə
götürürəm. Bu işdə nə isə bir anlaşılmazlıq var» dedim. Ənvər Paşa mənim
sözlərimi qəbul etdi və pul göndərilmədi. Bu zaman içəri bir paşa girdi. Ənvər
paşa «bax istədiyin Nuru bu» deyərək bizi tanış etdi. Nuru paşa
ilə birlikdə
İslam ordusunun qərargahına gəldik. Günlər keçir. Nuru paşanın ştab rəisi
miralay (polkovnik -C.Q., M.Ə.)Nazim bəylə birlikdə (İstiqlal savaşı zamanı
Sakaryada şəhid olmuşdur) gərgin bir şəkildə çalışır və kadrları
tamamlayırdıq. Mən vəziyyətdən çox razı idim. Nuru paşa həm özü işləyir,
həm də bizi işlədirdi. Bu arada bir görüşümüz zamanı Ənvər Paşanı çox
məmnun gördüm və bundan cəsarət alaraq «Paşam, sizdən Hüsaməddin bəyin
rütbəsinin bir dərəcə artırılmasını xahiş dəyişdim» dedim. Ənvər Paşa «Nağı
bəy, əsir düşən bir zabitin necə əsir düşdüyü tədqiq edilməlidir. Baxarıq
günahı necədir?» dedi. Mən dərhal «Paşam, bizim orada görüşdüyümüz iş
nəzərə alınırmı? Ruslar ilə mücadiləmizdə Hüsaməddin
bəyin böyük rolu
vardır» dedim. İki gün sonra Ənvər Paşa məni hüzuruna çağırdı. Dərhal
etdim. Gülər üzlə «Nağı bəy, Hüsaməddin bəyin raportunu aldım və Çox
məmnun qaldım. İstifadə edəcəyik.Özünün də rütbəsini bir dərəcə
yüksəltdim» dedi. Sevindim və ona təşəkkür etdim. Hüsaməddin bəy
raportunda general Əli Şıxlinskidən bəhs edirdi. Ənvər Paşaya «Paşam,
Dünya müharibəsində biz azərilərdən dörd general rus ordusunda ordu
komandanı olmuşdular. Yalnız bir gürcü generalı korpus komandanı ola
bilmişdir. Azərilərdən ordu komandanı Səməd bəy mehmandarlı rus-yapon
müharibəsində korpus komandanı olaraq ən yüksək nişanım almışdı. İkinci