Haci səbuhi İbrahimov heydəR ƏLİyev
Yüklə 192 Kb. Pdf görüntüsü
|
dini guya zorakı yolla, qılınc gücünə, qorxuyla yaxud iqtisadi məcburiyyət siyasəti sayəsində yayılmışdır. İslam dünyası xaricində ancaq ciddi tədqiqatlar bu cür yalnış təsəvvürlərdən uzaq olmuşlar. V.M. Vott, A.Mets, V.V.Bartold bu cür islam araşdırıcı tədqiqatçılarındandır. Akademik V.V.Bartold yazırdı ki, islam zorakılıqla yayılmışdır. “Ancaq bu dinin yayıldığı ərazilərdə nə xristianlar, nə də zərdüştilər təqibə məruz qalmamışlar” (41, s. 88). İslamın Azərbaycana gəlişindən sonra bu dinlə yerli dinlər arasındakı münasibətlərin təşəkkülü də həmin fikri təsdiqləyir. Bir məqam da heyrətləndirici və “maraqlıdır ki, 360/970-ci ildə Azərbaycan yepiskopu da islamı qəbul etmişdi” (49, s. 152). Azərbaycanda islamın yaranması və inkişaf etməsi xalqın mənəvi həyatının yüksəlişi üçün güclü bir əsas oldu, mədəni tərəqqiyə təkan verdi. Əvvəlki mədəniyyət qazandığı nailiyyətlərlə birlikdə yeni islam mədəniyyətinin tərkib hissəsinə çevrildi, canına-qanına hopdu. Eyni zamanda bu mədəniyyətin mənəvi məzmunu dəyişdi, o, yeni əxlaqi keyfiyyətlər və dəyərlər kəsb etdi. “İslamın Azərbaycanda yayılması ölkədə uzun müddətli siyasi sabitlik üçün şərait yaratdı. Şəhər mədəniyyəti inkişaf etdi, müsəlman şəhərləri siyasi və mədəni mərkəzlərə çevrildi, sənətkarlıq və əkinçilik geniş vüsət aldı, zəmanəsinə görə mürəkkəb suvarma şəbəkələri yaradıldı, ticarət əlaqələri və dənizçilik genişləndi” (49, s. 154). Azərbaycanda iqtisadi sahələrdə olduğu kimi, elm sahələrində də müəyyən inkişaf prosesi getməyə başladı. Coğrafiya, riyaziyyat, həndəsə, təbabət, nücum elmləri sahələrində əldə edilən biliklərin daha da dərinləşməsi zərurətini ortaya atdı, elmlərin yüksəlişi ümummədəni səviyyənin artması üçün zəmin yaratdı. Fəal mədəni həyatın təşkiledici mərkəzləri məscidlər və mədrəsələr idi. Burada elmi-təbii, dini və fəlsəfi tədqiqatlar aparılırdı. İslamın Azərbaycanda yayılması ilə bağlı demək olar ki, sözün əxlaqi təsirinə də çox böyük əhəmiyyət verilmişdi. Söylənilməmişdən əvvəl söz insafla zəka və mənəvi saflıq mizan- tərəzisində ölçülüb-biçilməli idi. İslam dini əxlaqına dair çoxlu 30 zəngin məzmunlu əsərlər və kitablar yazılmışdı. Elm və bilik bütün insanları daxilən saflaşdıran, nəcibləşdirən və mənən yüksəldən xüsusi dəyər kimi qiymətləndirirdi. Alimlərə və onların elmlərinə böyük hörmət və ehtiram bəslənilirdi. Həmçinin islamda • j başqa dinlərdən fərqli olaraq, kilsə təsisatı yoxdur, islamın dəyərləri birbaşa insanlara, dinin daşıyıcılarına, mədəniyyət qurucularının özlərinə yönəlmişdir. Azərbaycanda islamın milli mədəniyyətə göstərdiyi təsirdən, bu mədəniyyətin təkamülünün təbiətindən və yönümlərindən danışarkən, həmin dövrdə baş verən mədəni tərəqqinin əsas xüsusiyyətlərini qeyd etmək vacibdir. Bu xüsusiyyətlərdən birincisi çoxmədəniyyətlilik hadisəsi ilə əlaqədar idi, daha doğrusu, təşəkkül tapmış yeni mədəniyyət müxtəlif təsirləri, əgər onlar əxlaqi yetkinliyə xələl gətirmirdilərsə, məqbul sayu'dı. Bütünlüklə islam mədəniyyəti kimi təşəkkül tapan bu mədəniyyətdə ellin, atəşpərəstlik, zərdüştilik, Sasani mədəniyyətlərinin müəyyən təsirini izləmək mümkündür. İkinci xüsusiyyət çoxdilliliklə bağlıdır. Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti ərəb, fars və Azərbaycan - türk dillərində inkişaf edirdi: əhali arasında və işgüzar həyatda Azərbaycan - türk dili üstünlük təşkil edirdi, ədəbi mühitdə fars dili öz güclü təsirini qoruyub saxlayırdı, dinin tədrisində və təbliğində ərəb dilindən istifadə olunurdu. Elmi əsərlər fars və ərəb dillərində yazılırdı. Üçüncü xüsusiyyət onunla əlaqədardır ki, islanım zühurundan sonra mədəniyyətlərin bir-birindən faydalanması və bir-birinə yaxınlaşması bütün müsəlman dünyasmda mühacirəti gücləndirmişdi. Azərbaycanda xeyli ərəb və fars məskən salmışdı. Gəncədən, Bərdədən, Beyləqandan, Şirvandan, Naxçıvandan, Dərbənddən çıxmış bir çox alim, memar, şair və ilahiyyatçılar Dəməşqdə, Bağdadda, Qahirədə, İsgəndəriyyədə, Mədinədə yaşayıb yaratmışlar-. Həqiqətən bütün bu xüsusiyyətlər onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan mədəniyyəti nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə ümumdünya əhəmiyyətli orta əsrlər müsəlman mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir. 31 Azərbaycanda islamın qəbul edilməsi sayəsində təşəkkül tapmış yeni müsəlman mədəniyyəti elmə misli görünməmiş maraq oyatmışdı. Müqəddəs Qurani-Kərimin özü də “bilənləri” “bilməyənlərdən” üstün tutmaqla müsəlmanları elmə, biliklərə yiyələnməyə həvəsləndirir və zövq edirdi. “Müsəlman orta əsrlərində təşəkkül tapmış elmlər iki qismə - islam elmlərinə təfsir, hədis, fiqh, üsul əd-din, fəlsəfə, məntiq və eləcə də bunlara köməkçi elmlər kimi ərəb dilçiliyi, bəlağət və s. daxil idi. Təcrübi elmlər sahəsində isə təbabət, həndəsə, riyaziyyat, kimya, nücum elmləri, coğrafiya və s. daha çox inkişaf etmişdi. Bütün bu elmlər Azərbaycanda da təmsil olunmuşdu” (49, s. 157). Azərbaycanda fəlsəfi fikrin yaranması və inkişafı orta əsrlər üçün səciyyəvidir. Çünki fəlsəfənin hikmət adı altında təşəkkül tapması əl-Kindi, əl-Fərabi, İbn Sina, İbn Rüşd, Əbu Bəkr ər-Razi ilə yanaşı Azərbaycan fılosoflı Bəhmənyar ibn əl- Mərzban kimi də böyük mütəfəkkirlərin təlimləri ilə sıx əlaqədardır. Bəhmənyar ibn əl-Mərzban əl-Azərbaycani (458/1065-ci illərdə vəfat etmişdir) fəlsəfədə əl-Kindi, əl-Fərabi, İbn Sina kimi müsəlman mütəfəkkirlərinin ənənələrini davanı etdirərək öz əsərlərində qədim yunan filosoflarını düşündürən dünyagörüşü məsələlərini yeni təməl üzərində - islam müddəaları əsasında nəzərdən keçirmiş və izah etmişdir. O izah edirdi ki, Böyük Yaradan hər bir insana zəka bəxş etmişdir və məhz bu zəka sayəsində insan heyvandan fərqlənir. Ancaq insanın zəkası başqa mövcud şeylərin insana təsiri nəticəsində oyanır və fəaliyyətə başlayır. Azərbaycanda yaranmış fəlsəfi fıkr nəinki Azərbaycan, ümumiyyətlə ərəb-müsəlman fəlsəfi fikrində Şihabəddin Marağayi, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Əfzələddin Xunəci, Siracəddin Mahmud ibn Əbu Bəkr Urməvi, Nəcməddin ibn Ömər ibn Əli Qəzvini, Əhvədi Marağayi, Mahmud Şəbüstəri və bir çox başqa filosof- mütəfəkkirlər orta əsrlərdə xüsusi yer tutmuşlar. Azərbaycanda islamın yayıldığı bir zamanda dilçilik sahəsində də böyük şəxsiyyətlər yetişmişdir. Bu sahədə əsasən Əbu Zəkəriyyə ət-Təbrizi və Əbülfəzi Hübeyş bin İbrahim bin 32 Yüklə 192 Kb. Dostları ilə paylaş:
|