Haci səbuhi İbrahimov heydəR ƏLİyev
Yüklə 192 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ə. bu haqda belə deyirdi: “Belə bir tarixi təkamül yolu Azərbaycan mətnşünaslığı üçün də səciyyəvidir” (66, s. 4). Orta əsr yüzilliklərində mətbəə üsulu ilə kitab çapı olmadığına görə, şair və yazıçılarımız, alim və mütəfəkkirlərimizin yaratdıqları elm və ədəbi abidələri katib • • nüsxələrində yayılıb, inkişaf tapmağa başlayırdı. Oz zənginliyi ilə bədii və elmi irsə yiyələnən Naxçıvan mədəniyyəti uzun yüzilliklər ərzində yaradılmış abidələrin mətnşünaslıq baxımından araşdırılması və onların elmi-tənqidi mətnlərinin tərtibi sahəsində Azərbaycan alimlərimizin xidmətləri olduqca böyükdür. Məhz onların gərgin və şərəfli əməyi sayəsində Hinduşah Naxçıvani, Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani, Nəcməddin Əhməd ibn Əbubəkr Naxçıvani, Əkmələddin Naxçıvani, Məsud Əmirəddin Naxçıvani, Əcəmi Əbubəkr Naxçıvani, Osman ibn Səlman Naxçıvani, Həsən ibn Ömər Naxçıvani və neçə-neçə başqa Naxçıvan və Azərbaycan klassikləri əsərlərinin dəyərli elmi- tənqidi mətnləri tərtib edilmiş, onların əsasında mükəmməl kütləvi nəşrlər həyata keçirilmişdir. Lakin uzun əsrlərdən bəri zəngin elmi ənənələr yaratmış orta əsr Naxçıvan əlyazma mətnləri haqqında yalnız Azərbaycanda deyil, eyni zamanda dünya şərqşünaslığında da indiyədək heç bir monoqrafik tədqiqat aparılmamış və bu elm sahəsi sistemli şəkildə işıqlandırılmamışdı. Azərbaycan mətnşünaslığına böyük töhfələr vermiş Naxçıvanın məşhur alim və mütəfəkkir yetirmələri öz yaradıcılıqlarında elmi ədəbi mühitə və zəngin tarixi keçmişə malik olan doğma Naxçıvana aid elmi əsərlər ərməğan etmişlər. Orta əsr Naxçıvan tibb elminin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan böyük şəxsiyyət Nəcməddin Əhməd ibn Əbubəkr Naxçıvani olmuşdur. Yaxın Şərq ölkələrində geniş tanınmış məşhur alim öz dövrünün böyük filosof və mütəfəkkiri olmaqla, həmdə tibb sahəsində zəngin biliyə malik olmuşdur. Nəsirəddin Tusinin tələbəsi məşhur alim İbn əl-İbri (1226-1286) Nəcməddin Naxçıvani barədə belə yazır: “O, böyük fəzilət sahibi, dəqiq • • elmlərin dərindən bilicisi idi. Oz vətənində fəlsəfə ilə məşğul olurdu. Ölkələri səyahətə çıxdı, xeyli gəzib dolaşdı, axırda kiçik 159 Asiyaya daxil oldu, böylik mənsəblər tutdu, sonra idarəçilik narahatçılığı ilə, əzab-əziyyətləri onu bezdirdi. Oradan Suriyaya yola düşdü” (23, s. 36). Mənbələrin verdiyi məlumata görə böyük filosof-təbib ömrünün axırında guşəneşin olmuş, heç yerə çıxmamışdır. Yalnız dostları ona baş çəkmişdir. Naxçıvanın filosof-təbibi, həmçinin böyük mütəfəkkir aliminin qədim Naxçıvanda dünyaya gəlməsi haqqında Məhəmməd Bağır Xansari (1811-1895) yazır: “O, böyük şəxsiyyət Naxçıvan şəhərindən idi və İbn Sinanın əsərlərinə şərhlər yazırdı” (23, s. 36). Azərbaycan mədəniyyəti tarixində tənqidi fikrin inkişaf etdirilməsində görkəmli şərqşünas alim və filosof Zakir Məmmədovun xidmətləri olduqca böyükdür. O, elmin müxtəlif sahələrinə həsr edilmiş abidələr və mövzular üzərində apardığı rəngarəng araşdırmalar sayəsində zəngin və çox şaxəli elmi irs yaratmışdır. Zakir Məmmədov ədəbiyyat, tarix, fəlsəfi müdriklik abidələri mətnlərinin araşdırılmasında həmişə elmi-tənqidi metoda əsaslanmış və onlarm mümkün qədər həqiqətə uyğun şəkildə elmi mətnlərini tərtib etməyə çalışmış, bu metoda riayət elməyərək, mənbələrin öyrənilməsində müəyyən əyintilərə yol verən alimləri tənqid etmişdir, istedadlı alim Zakir Məmmədov öz axtarışlarında Naxçıvana aid orta əsr fəlsəfi, ədəbi və mədəni irsinin nümayəndəsi olan filosof və həkim Nəcməddin Naxçıvani haqqında belə yazır: “Naxçıvani bir filosof kimi Şərq peripatetizminin mükəmməl bilicisi olmuş, ancaq ardıcıl aristotelçi olmamışdır. O ibn Sinanın kitablarını tənqidi planda araşdırmış, onun bəzi doktrinalarına qarşı öz etirazını bildirmişdir. Mübahisə doğuran fəlsəfi məsələlərdən biri nəfsə dair idi. İnsan cisminin məhvindən sonra nəfsin yaşamasına inanan Naxçıvani Şərq peripatetiklərinin əleyhinə olaraq, İbn əl-İbraninin qeyd etdiyi kimi, “tənəsux təliminə” güclü meyl etmişdir” (23, s. 37). XIII əsrdə yəhudi filosofu İbn Kəmmunə İsraili də başqaları kimi Naxçıvaninin əsərlərinə şərh yazaraq peripatetik fəlsəfə ilə ona qarşı yönəldilmiş tənqidi fikirləri barışdırmağa soy 1 6 0 göstərmişdir. Xucəndi isə Naxçıvaninin ibn Sina təliminə dair dediyi tənqidi fikirləri qəbul etməmişdir. Filosofun bir neçə tanınmış məşhur əsərləri olmuşdur ki, dünyanın diqqətini özünə cəlb etdirmişdir. “Məntiqin məğzi və fəlsəfənin xülasəsi (Lübab əl-məntiq və xülasət əl-hikmət), traktatının bir əlyazması Nəcəf şəhərində mühafizə edilir. Onun İbn Sinanın “Tibb qanunu” (əl-Qanun fı-tibb) kitabına yazdığı şərh Parisdə, “işarələr və qeydlər” (əl-Işarət vət-təlbihat) kitabma yazdığı şərh istanbulda saxlanılır” (8, s. 303). Naxçıvan mədəniyyətinə dair tarixi mənbələr onu deməyə imkan verir ki, həqiqətən qədim Nuh diyarı canlı mətn abidələri ilə bəzədilmişdir. Orta əsr mənbələrinə aid yazılı abidə olan bir çox əlyazma mətnləri bu gün Naxçıvan mədəniyyəti tarixinin əsasından xəbər verir. Naxçıvan mədəniyyətinə dair orta əsr əlyazma mətnlərinin tarixi köklərini nəzərdən keçirən böyük tədqiqatçı alim Məmmədov Z. öz tədqiqat əsərində belə yazır: “XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda incəsənət xeyli inkişaf etmişdi. Musiqişünaslıq bir fənn kimi riyaziyyat üstündə gedirdi. XI əsrdə başqa müasirləri ilə yanaşı Əbülhəsən Bəhmənyar da musiqişünaslığa xüsusi maraq göstərmiş, bu barədə ayrıca traktat yazmışdır. O dövrdə memarlıq və xəttatlıq sahəsində isdedadlı sənətkarlar yetişmişdir. Naxçıvanda 1162-ci ildə Yusif ibn Quseyrin, 1186-cı ildə Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə xatmın sərdabələrini tikmiş Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani XII əsrin böyük sənətkarlarmdandır. Başdan-başa həndəsi nəqşlər və kitabələrlə bəzədilmiş bu abidələr təsviri sənətin müxtəlif növlərini özündə təcəssüm etdirir” (67, s. 57). Naxçıvan mədəniyyətinə dair əlyazma mətnlərinə xüsusi bir şirinlik gətirən orta əsr nümayəndələri dövrünün tanınmış elm adamları ilə yanaşı, xilafət başçılarının da böyük rəğbətini qazanmışlar. Xəlifə Nasir li-Dinillah (1180-1225) tərəfindən yüksək qiymətləndirilən elm adamlarından biri də Hinduşah Naxçıvani olmuşdur. Naxçıvani də öz növbəsində ona qarşı elmi əsərlər yazmaqla münasibətini bildirir. Tədqiqatçı alim bu haqda 161 Yüklə 192 Kb. Dostları ilə paylaş:
|