Hazirlayanlar

396

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

suresine isim olmuştur. Hz. Musa ve Hz. İsa’nın kıssalarına Kur’an geniş 

yer vermiş, en ibretli yönleriyle anlatmış ve en doğru bilgilere ulaşmamızı 

sağlamıştır. İncil

72

, İsa

73

, Meryem, Havari

74

, Musa, Tevrat sıklıkla tekrarla-

nan ve önemle vurgu yapılan lafızlardır.

 Hıristiyanlar kendi aralarında farklı anlayışlara sahip mezhepler oluş-

turduğunda aralarında büyük ihtilafl ar yaşamışlar, ayrılıklar sadece mez-

hep ayrımı düzeyinde kalmamış, inançtan hayata yansıyan ileri boyutla-

ra varan huzursuzluklar yaşanmıştır. Herhangi bir Hıristiyan mezhebine 

mensup kesim diğer Hıristiyan mezhebinin mensuplarından göremedikleri 

sıcaklığı, yakın alâka ve insanî muameleleri Müslümanlardan görmüşler-

dir.

Bizans yönetimi kendi dindaşları arasında mezhep ayrılığını önemli 

bir yerde tutmuş, muhalif mezhep mensubu olarak gördüğü Ermenileri, 

mensup oldukları farklı mezhep olan Gregorian mezhebi mensubu olma-

ları nedeniyle kendilerine acımasız davrandıkları ile ilgili bilgiler bulun-

maktadır. Müslümanlar ise birlikte bulundukları farklı kesimlere insanî 

güzel ilişkide bulunmayı temel ilke edinmişler ve din ayrılığını sorun yap-

mamışlardır. Onlardan alınan basit bir vergi karşılığında kendilerinin her 

bakımdan güvenliği sağlanmış, Müslümanlar cepheden cepheye koşarken 

hedefl eri içte güvenliği sağlamak olmuştur. Böylece Müslümanların sağ-

ladığı barış ortamında onlar maddî durumlarını düzeltmiş, güzel ortamı 

kendi lehlerine kullanmışlardır. Halkın kazanımları yanında Osmanlılar 

Ermenilere üstün mevkiler vermiştir

75

. 

72  İncil Kur’an’da on iki defa geçmektedir. Al-i İmran  3/3, 48, 65; Maide  5/46-7, 66, 68, 110; 

Araf  7/157; Tevbe  9/111; Fetih  48/29; Hadid  57/27. Bağlamları: Tevrat ve İncil’i Allah 

indirmiştir. Al-i İmran  3/3, 65; Hadid  57/27. O öğretmiştir. Al-i İmran  3/48; Maide  5/110. 

İsa’ya İncil’i Allah vermiştir. Maide  5/46. İnsanlardan ona inananlar onunla hükmetmekle 

yükümlü tutulmuşlardır. Maide  5/47, 66, 68. Tevrat ve İncil’de Hz. Muhammed’in gelece-

ği müjdelenmiştir. Araf  7/157; Tevbe  9/111. Onun ümmetinin özellikleri İncil’de kapsamlı 

olarak anlatılmıştır. Fetih  48/29.

73  İsim olarak İsa Kur’an’da yirmi beş ayrı yerde geçmektedir. Bunlar zamir olarak o ifadesiy-

le işaret edilen yerler hariçtir. Bunların genelinde İsa’nın Meryem’in oğlu Mesih olduğuna 

işaret edilmiştir. Bakara  2/87, 136, 253; Al-i İmran  3/45, 52, 55, 59, 84; Nisa  4/157, 163, 

171; Maide  5/46, 78, 110, 112, 114, 116; Enam  6/85; Meryem  19/34; Ahzab  33/7; Şura  

42/13; Zuhruf  43/63; Hadid  57/27; Saf  61/6, 14. 

74  Havariler Kur’an’da beş defa geçmektedir. Al-i İmran  3/52; Maide  5/111-2; Saf  61/14. 

Bağlamları: Onlar iman ettiklerini ve dine destek vereceklerini ifade etmişlerdir. Al-i İmran 

3/52, Saf 61/14. Mucize istemişler ve istekleri verilmiş, ilhama ermişlerdir. Maide 5/111-

2. 

75 Bunlar kaynakların tespit ettiği realitelerdir. Buna rağmen Ermenilerin Türk köylerine sal-

dırısı, halkı rencide etmesi ile ilgili anlatılan gerçekler bulunmaktadır.  

---

397

Doç. Dr. İsa YÜCEER

Müslümanlarla Hıristiyanların iyilikle dolu hayat sürdüğünün birçok 

örnekleri bulunmaktadır. Örneğin; Ermeni Patriği Basile’nin 1090 yılında 

kiliselerin, manastırların ve rahiplerin vergi muafi yeti içine girmesini sağ-

layan bir ferman aldığı tespit edilmektedir. Melikşah’ın ölümünde Müslü-

manlar gibi Hıristiyanlar da yas tutmuşlardır

76

. Dinî  töleransın asırlarca 

korunduğu bir realitedir. Evlilikten defi n işine kadar kilise usûlüne göre 

işlerini yapabilecekleri açık olarak belirtilmiştir. Buna Rum, Ermeni ve 

Yahudiler dâhildir

77

.

4.2. Ermeni İsyanının Diğerleriyle Mukayesesi

Ermeniler için durum Araplardan farklıdır. Burada da içlerinde Müs-

lüman olanlar istisna edilirse, Hıristiyan olanlar çoğunluğu oluşturmakta-

dır. Bunlar kışkırtılmak suretiyle başkaldırmaları sağlanmıştır. Temelinde 

farklı  ırklara mensup kimselerin ulusal devletlerini kurmalarının temin 

edilmesi görünümü vardır. Fakat zayıf da olsa ortada var olan Osmanlıya 

karşı bu faaliyetin yürütüleceğinden tüm isyan girişimlerinde organizenin 

sürdürülmesi halkın isyana kışkırtılması, silâh, cephane, teçhizat temini ve 

her şeyden önce halkın bu konuda ikna edilmesi, dışardan destekle sağ-

lanmıştır

78

. Tüm çalışmalar dış destekli yürüyünce, sonuçta ortaya çıkan 

tabloda dışa bağımlı olarak, isyan ederken, yardım aldığı yerlere bağımlı 

hareket edecek ve oraların hizmetinde olacaktır.

Burada esas üzerinde durulması gereken husus dinin bir malzeme gibi 

kullanılmış olması, onun alet edilerek halkın ikna edilmesidir. İnsanlık ta-

rihinde XIX. yüzyıla gelindiğinde artık din insanın Allah ile ilişkilerinde 

tüm iç dünyasını kuşatan ve dışa samimi ibadetler, iyilik ve güzellikler 

olarak yansıyan bir kurum olmaktan birçok yerde çıkarılmıştır. Samimi 

insanları isyan etmesi için yapılan yoğun çabalar sonunda ikna aracı ola-

bilmiştir. Bu halk belki de kullanıldığının farkında dahi olmamıştır.

Osmanlıyı parçalama planları içinde bu devlete tâbi olan halkı isyan 

eder ve en yakınındaki masum insanları öldürür konuma getirmek için bü-

yük bir tezgâhın olduğu ve oyunun oynandığının belki de farkında değildi. 

Diğer kesimler bir tarafa Ermeni halkı mutlu mudur? Burada mutlu ol-

76 Mehmet Aydın, İslâm ve Kültürel Çoğulculuk, Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı 2, 

İstanbul 1997, s.60.

77 Aydın, a.g.e., s.61.

78 Patrikhane’nin istenmeyen tutumları ve kötü sonuçlara sebep olan faaliyetleri için bkz. 

Erdal İlter, Ermeni Kilisesi   ve Terör, Ankara, Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırmaları 

Yayını, Ankara 1996, s.66.

---