Hazirlayanlar

15

Arş. Gör. Dilşen İnce ERDOĞAN

Ermeni komşularına bıraktığını eklemişti

18

. Sonuç olarak Türklerin haki-

miyeti altında yaşayan Ermenilerin yüzyıllarca zulüm gördüğü, dinî iba-

detlerini yerine getiremediği ve sürekli olarak baskı altında tutulduklarına 

dair iddialar öne sürmek doğru değildir. O halde, XIX. yüzyılda başlayan 

ve günümüze kadar devam eden Ermeni sorununun nedeni ya da nedenleri 

nelerdir?

1820 yılında başlayan Yunan ayaklanmasından itibaren Batılı dev-

letler Osmanlı  İmparatorluğu karşısında açık bir şekilde Haçlı zihniyeti 

ile hareket etmektedir. Hâlbuki Yunan isyanı, imparatorluğun bir iç me-

selesidir. Fakat imparatorluk içinde yaşayan gayrimüslim azınlık dinî 

korumacılık adı altında emperyalist amaçlarla kullanılmaktadır. Osmanlı 

İmparatorluğu XIX. yüzyılda bariz bir şekilde emperyalist ve Hıristiyan-

lık gibi ortak özellikler taşıyan devletlerin kuşatması altındadır. İngiltere 

emperyalist ve Protestan, Fransa emperyalist ve Katolik, Rusya emper-

yalist ve Ortodoks’tur

19

. Bu açıdan değerlendirildiğinde, 1877-1878 Os-

manlı-Rus Savaşı her iki toplum arasında gerçekleşen ilişkiler açısından 

dönüm noktası olmuştur. 1878 yılında Rusya’ya karşı alınan yenilgi her 

iki toplum arasında bir arada yaşama anlayışına karşı büyük bir güven-

sizlik yarattı. Kürtler ve Ermeniler arasında kendi kaderlerini kendilerinin 

belirlemesi anlayışı daha da belirginleşti

20

. 13 Nisan 1878 tarihinde Patrik 

Nerses, Lord Salisbury’e; Ermeniler ile Müslümanların bir arada yaşa-

maları imkânsızdır. Doğu Sorunu Müslümanlarla, Hıristiyanların bir arda 

yaşamaları ile daha da güçleşen Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıfl aması 

sorunudur. Eşitliği ancak Hıristiyan yönetim uygulayabilir. Adaleti ancak 

Hıristiyan yönetim sağlayabilir. Şu halde Hıristiyanların yaşadığı her yer-

de Müslüman yönetimin yerini Hıristiyan yönetim almalıdır. diyordu

21

. Bu 

savaş sonrası 31 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlaşması ile 

Ermeniler siyasî açıdan büyük yararlıklar elde ettiler ve antlaşmanın 61. 

maddesi ile Ermeni Meselesi uluslararası siyasetin gündemine girdi

22

. 61. 

madde uyarınca Osmanlı hükümeti Ermenilerin oturdukları Doğu vilâyet-

lerinde bölgesel ihtiyaçlara cevap verecek gerekli reformları yapmayı, Er-

menilerin güvenliğini Çerkezler ve Kürtlere karşı sağlayacak tedbirler al-

mayı kabul etti. Fakat Osmanlı hükümetinin reformların gerçekleştirilmesi 

18  Karal, a.g.e., s.6-5.

19  Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi 

Yayını, Akara 1995, s.13-22. 

20  Kieser, a.g.e., s.170-171. 

21  Uras, a.g.e., S.200-205.

22  Mim Kemal Öke, Ermeni Sorunu, İstanbul 2006, s.95-100.

---

16

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

konusunda yavaş davrandığı iddiaları vardı.  İdarî alanda yapılacak olan 

değişikliklerin imparatorluğun parçalanmasını  hızlandıracağı düşüncesi 

hükümetin yavaş hareket etmesinin nedenleri arasındaydı

23

. Reformların 

gerçekleşmesini bekleyen gayrimüslim temsilciler zaman zaman vilâyet 

reform meclisinin çalışmalarına katılmayarak durumu protesto ettiler. 

Bekleyişin uzun sürmesi sözde Ermenileri haklarını arama ve alma yolun-

da hareket etmelerini gerekli kılar düşüncesini hâkim kıldı. Bu durum da 

Ermenilerin şiddet kullanmalarına ve yetkilileri yanlış bilgilendirmelerine 

neden oldu. Yanlış bilgilendirme özellikle Doğu vilâyetlerinde yaşayan de-

mografi k konular ile ilgiliydi

24

. Sorunun ortaya çıkışında sadece emperya-

list devletler değil, bu devletlerin desteklediği Ermeniler tarafından kuru-

lan ihtilâl komitelerinin faaliyetleri, Fransız İhtilâli ile birlikte ortaya çıkan 

millî  devlet fi kri, Amerika’dan Osmanlı topraklarına gelen Ermenilerin 

faaliyetleri, Ermeni Kiliseleri ve Patrikhanesi’nin çalışmaları, gayrimüs-

lim okullar, hayır cemiyetleri ve misyonerler de etkili oldu

25

.

Ermeni isyanlarının çıkışında etkili olan ve görünmeyen tehlike ola-

rak karşımıza çıkan misyoner faaliyetler Osmanlı topraklarında XIX. yüz-

yılda en parlak dönemini yaşadı. İmparatorlukta XIV. yüzyıldan itibaren 

Fransa’nın himayesinde Katolik misyonerlerin faaliyet gösterdikleri, on-

ları Ortodoks ve Protestan misyonerlerin izledikleri bilinmektedir

26

. Mis-

yonerler aracılığı ile emperyalist amaçlarını gerçekleştirmek isteyen bu 

devletler arasına katılan en son ülke Amerika Birleşik Devletleri’dir. Her 

ne kadar Amerika 1823 yılında dış politika ilkesi olarak benimsediği Mon-

roe Doktrini’ne bağlı kalmaya çalışsa da Osmanlı İmparatorluğu’nun kay-

naklarının cazibesine kapılmaktan kendini alamadı. Amerika benimsemiş 

olduğu ilkeleri hem çiğnemeden hem de ülkesini yeni gelir kaynaklarından 

23  Karal, a.g.e., s.9.

24  Kieser, a.g.e., s.172-173. Yazarın iddiasına göre, Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi 

ABCFM’nin temsilcilerinden olan ve o dönemde Berlin’de bulunan Amerikalı Dr. Joseph 

P. Thomson aracılığı ile kabul edilmişti. Thomson, Bismarck’ı bizzat tanımakta ve kendi-

sinden Osmanlı İmparatorluğu’nda din özgürlüğünün korunması ve insan haklarının ga-

ranti altına alınmasını istemektedir. Osmanlı topraklarının Protestanlaştırılması için gerekli 

olan din özgürlüğü mutlaka bu antlaşma ile devletler hukuku açısından ele alınmalı ve 

misyonerlere bu topraklarda rahat hareket edebilmeleri için yanlarında taşıyacakları izin 

belgesini vermelidir. Kieser, a.g.e., s.166. Gerçekten de Osmanlı  İmparatorluğu’nda din 

özgürlüğünün var olmadığını savunmak vicdana sığabilen bir gerçek midir? 

25 Bilal Şimşir, Ermeni Meselesi, Bilgi Yayını, İstanbul 2005, s.24.

26 Dündar Aydın, “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Fransa’nın Rolü”, Tarih Boyunca 

Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984), Ankara 1985, 

s.285-287. Ayrıca bkz. Şenol Kantarcı, “Katolik Ermenilerin Anadolu’daki Faaliyetleri”, 

Ermeni Sorunu: Pencereden Bakmak Yada Manzaranın Bütününü Görmek, Isparta 2005.

---