Hazirlayanlar

17

Arş. Gör. Dilşen İnce ERDOĞAN

yoksun bırakmadan misyonerleri ve tüccarları ile Osmanlı topraklarını fet-

hetmeye karar verdi. Devlet misyonerlerini, misyonerler de imparatorluk 

içinde yaşayan gayrimüslimleri hedefe ulaşma amacı ile kullandı

27

. Os-

manlı topraklarında gezen Protestan inancı yaymak gibi sözde masumane 

bir amaç taşıyan din görevlileri olan misyonerler, imparatorluğu parçala-

mak ve emperyalizm kıskacına alarak daha da çabuk ortadan kaldırılması-

nı sağlayacak faaliyetlerine hiç zaman kaybetmeden başladı. 

Amerikalı misyonerlerin hedefl erine ulaşmak için çalışmalarına Doğu 

Anadolu’da yaşayan Ermeniler arasında başladılar. Neden Ermeniler ve 

Doğu Anadolu bölgesi misyonerler tarafından seçildi? Doğu Anadolu’nun 

zengin maden rezervlerine sahip olması ve genel olarak da Ermenilerin sos-

yo-ekonomik, sınıfsal sorunlar yaşaması nedenler arasındaydı 1886 yılın-

da Sivas Amerikan Konsolosu Jewett’in gönderdiği raporda; Anadolu’nun 

maden kaynakları çok zengin ama pek az gelişmiştir. Bir başka hükümetin 

elinde olsaydı. Bu maden kaynakları yüzyılın en büyük verimini ve serve-

tini sağlardı. Ama bugünkü koşullarda bunlar hiçbir değer taşımamakta-

dır demekteydi. Misyonerler Anadolu’nun sadece yer altı zenginliklerine 

değil havasına toprağına da hayranlık duyuyorlardı. Misyoner Greene, 

Anadolu’yu;  dörtgen biçimde altmış bin mil karelik bir yayla, yaklaşık 

Lowa eyaleti kadar iklimi yumuşak havası parlak ve cana can katıyor, kuru 

ağaçsız bir bölge, ama sulanınca verimli oluyor. Madeni ve kömürü bol. 

Tarım metotlarının ilkelliği yüzünden şimdilik toprağın ancak bir parça-

sında tarım yapılıyor. Maden kaynaklarına hiç el sürülmemiş. Türkte para 

ve kafa yok ki diyordu

28

.

Anadolu’da Amerikalı Misyonerler ve Amerikan Misyonları

Amerikalı misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki macerası 1819 yı-

lında yapılan ABCFM’nin yıllık toplantısında Filistin, Suriye ve İzmir’de 

yeni misyonlar açmaya karar vermesi ile başladı. 14 Ocak 1820’de iki 

Amerikalı misyoner Levi Parsons ve Pliny Fisk İzmir’e geldi. ABCFM’nin 

10. yıllık toplantısında alınan karar uyarınca iki misyoner İzmir’e gidecek-

ler, orada izleyecekleri yol haritası hakkında gerekli bilgileri toplayacak ve 

27 Çağrı Erhan, Türk -Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yayını, Ankara 2001, 

s.80-83.

28  Şimşir,”Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Er-

meni Toplumu ile Olan İlişkileri, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Atatürk Üniversitesi Yayını, 

Erzurum, s.96- 111.

---

18

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

yapacakları çalışmalar için yeni diller öğreneceklerdi

29

. 1820 yılının Ekim 

ve Kasım aylarında Bergama, Alaşehir, Kırkağaç, Soma, Turgutlu, Manisa 

ve Avyalık’ta inceleme gezisinde bulundular. Fisk, İzmir’de kalırken, Par-

son daha fazla bilgi toplamak amacı ile bölgede bulunan hacı ve tüccarlarla 

birlikte Küdüs’e geçti. 1821 yılında sağlık problemleri nedeni ile tekrar 

İzmir’e döndü. Bu süre zarfında İzmir’de bulunan Fisk, Buca’da ikâmet 

eden Van Lennep’lerin evinde kaldı. Her iki misyoner 1821 yılının son 

aylarında Mısır’a gittiler. Parsons’ın hastalığı iyice arttı ve burada öldü. 

Parsons’un ölümü ile Fisk’e Jonas King eşlik etti. Fisk ve King; Suriye, 

Filistin ve Mısır topraklarında misyonlar kurmak ve halkı tanımak adına 

gerekli çalışmaları yaptılar

30

. İzmir’de yaklaşık bir yıl kalan iki misyoner 

Tanrının yardımı ile bu kudretli günah imparatorluğunu tamamen yıkacak 

bir sistem kurmaya ant içtiklerini söylediler

31

.

Osmanlı topraklarında Amerikalı misyonerlerin çalışmaları Protestan 

inancına sahip olanların millet olarak kabul edilmelerinden sonra daha da 

hızlandı. 1860 yılında Harput’ta yapılan yıllık toplantıda alınan kararla 

Anadolu’daki faaliyetler üç misyon çevresinde yürütüldü. Bu misyonlar: 

Sivas’ın güneyinden Mersin’e oradan Halep’e kadar uzanan Batı Türkiye 

Misyonu; Maraş, Antep, Halep, Antakya, Adana istasyonlarını içine alan 

ve merkezi Antep olan Merkezî Türkiye Misyonu ve Urfa’nın doğusun-

dan, Musul’un  kuzeybatısına doğru uzanan bölgeyi içine alan, istasyonları 

arasında Van, Harput, Mardin, Erzurum, Bitlis ve Diyarbakır’ın bulunduğu 

Doğu Türkiye Misyonu idi. 1870 yılına gelindiğinde ise Anadolu’da 17 

istasyon ve buna bağlı 180 uç istasyon mevcuttu. İstanbul merkez olarak 

kabul edilmişti

32

. 

Amerikalı misyonerler yılda yaklaşık 285 000 dolar harcamaktay-

dırlar. Amerikalıların yaptıkları toplam harcama 10 milyon doları aşmış-

tı. Harcanan miktarın yaklaşık 6 milyon doları Amerikan vatandaşların-

29 Esra Danacıoğlu, “Amerikan Board Okulları ve Ermeniler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştır-

maları Dergisi, C. III, Sayı  9-10, İzmir 2000, s.134-140. Ayrıca bkz. Missionary Register, 

1820.

30  Frank Andrew Stone, Academies For Anatolia, University Press of America, Boston 1984, 

s.27-30.

31  Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and Near East, Missionary Infl uence on American 

Policy 1810-1927, University Minneapolis Pres, Minneapolis 1971, s.6.

32  George White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Çeviren  

Cem Tarık Yüksel, İstanbul 1995, s.44. Ayrıca bkz. Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriy-

le Anadolu’daki Amerika, 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner 

Okulları, Arba yayınları, İstanbul 1989.

---