Hazirlayanlar

23

Arş. Gör. Dilşen İnce ERDOĞAN

çok iyi bir ilkokul eğitimi aldı. Onlar iyi bir Hıristiyan olmayı öğrendiler. 

Çünkü onlar Anadolu topraklarında Amerikan halkını temsil edecekler-

di

50

.

Dikkat edilmesi gereken önemli nokta bu yetimhanelerin sadece Er-

meni dul ve yetimlere hizmet vermesi idi. Osmanlı hükümeti de kuruluşun-

dan itibaren dul, yetim ve öksüzleri ile özel olarak ilgilenmiş ihtiyaçlarının 

karşılanması amacı ile vakıfl ar ve yetimhaneler kurmuştur

51

. Fakat devlet 

sadece Müslüman ve Türk olanları değil Osmanlı topraklarında yaşayan 

bütün etnik unsurları kucaklamıştır. Fakat Osmanlı hükümet yetkililerinin 

yetim ve öksüzlerle, özellikle Doğu vilâyetlerinde, ilgilenmesinin nedeni 

nüfuzunu arttırma, sosyal ve eğitim alanında daha etkin olma isteği olarak 

gösterilmiştir. Bu ilgilenme hiçbir zaman Ermeni yetimleri zorla Müslü-

manlaştırma şeklinde asla olmamıştır. Bunun kanıtı da yetimhanelere Hı-

ristiyan çocukların kabul edilmesi olarak gösterilebilir. Hâlbuki yabancı 

devletlerin Osmanlı topraklarında kurdukları yetimhanelerde Müslüman 

çocuklara rastlamak mümkün olmamıştır

52

.

Osmanlı hükümeti, Amerikalı misyonerlerin Ermeniler arasında yap-

tıkları bölücü faaliyetleri bildiğinden Ermeni yetimleri kendi koruması al-

tına alma yolunda çalışmalarda bulunmuştur. Siyasî  ve ekonomik çöküş 

içinde olan devletin özellikle Doğu vilâyetlerinde güvenliği sağlayamama-

sı, halkın ihtiyaçlarını karşılayamaması ile bu boşluğu misyonerler ve ya-

bancı ülke konsoloslukları doldurdu. Bu durum devlete olan güveni sarstı. 

Bu güven duygusu ve otorite boşluğu misyonlar ve misyonerlerin yaptık-

ları çalışmalar ve açtıkları kurumlarla sağlandı. Fakat devletin merkeziyet-

çiliği de tehdit edildi. Sonuç olarak, bu durum bölgede misyonerlerin daha 

etkin hale gelmesine neden olmuştur

53

. Çocukların etki altına daha kolay 

alınmasını göz önünde tutan Osmanlı hükümet yetkilileri, misyonerler ile 

mücadeleye sürekli olarak devam etti.

1896’da 12 yaşın altında 50 000 Ermeni yetim olduğu tahmin edil-

mektedir. İngiliz hükümeti Ermenilerin dul ve çocuklarını Kıbrıs’a gön-

50 ABCFM Arşivi, T-568 Roll:1, No: 68, 28 Mayıs 1897, Bergholz.

51 Veli İnanç, “Osmanlı Devleti’nde Yetimlerinin Sosyal Haklarının Korunması”, Savaş Ço-

cukları Öksüzler ve Yetimler, Editör Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul 2003, s.19-

22. Tanzimat’ın ilânı ile birlikte 1851’de Eytam Nazırlığı, 1868’de Müslüman ve Hıristiyan 

çocukların terbiyesi ve eğitimi amacı ile Mithat Paşa tarafından ıslahhaneler, 1872’de Da-

rüşşafaka, 1903’te Dar’ül Hayr-ı Âli, 1917’de Himaye-i Etfal Cemiyeti kurulmuştur.

52 1896-1899 yılları arasında Van Amerikan Yetimhanesi’nin kayıtlarında yaptığımız incele-

meler sonucunda elde edilen bilgidir.

53  Kieser, a.g.e., s.257-259.

---

24

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

dermektedir. İngiliz ve özellikle Alman hükümetlerinin Osmanlı toprak-

larında bulunan Ermeni dul ve yetimlerle ilgili planı olduğunu fakat ne 

Amerikan hükümetinin ne de Amerikan Board’un Ermeni yetimler konu-

sunda genel bir plan yapmadığını, bu nedenle de yetimler sorununun gi-

derek büyüdüğünü Berghaolz belirtmektedir. Ayrıca, Amerikan Dışişleri 

Banklığı’na gönderdiği raporda Almanların ve Amerikalıların yetimhane-

ler üzerinde mücadelesinin söz konusu olduğunu ve Almanların yetimler 

için özel tedbirler alarak Doğu Anadolu’da bulunan yetimleri genellikle 

İzmir’e gönderdiğini de açıklamaktadır. Örneğin Erzurum’da 1896 yılında 

180 dul ve 700 yetim, Erzincan’da 100 dul ve 450 yetim, Bayburt’ta 119 

dul ve 500 yetim bulunmaktadır

54

. 

1902 yılında Amerikan yetimhanelerinin 14’ün üzerinde olduğu belir-

tilmektedir. Yetimhanelerin çoğunda eğitim yapıldığı için okullar arasında 

gösterilmiştir. 25 Şubat 1903’te Amerikan Sefareti tarafından düzenlenen 

listede yer alan yetimhaneler ise; Beyrut, Miyevmiye, Hüdavendigâr, Van, 

Halep (Antep), Halep (Urfa) 2 adet, Halep (Maraş), Bitlis, İzmit Bahçecik, 

Harput, Sivas (Gürün), Sivas (Merzifon), Sivas, Hüdavendigâr (Bursa), 

Erzurum, Adana (Haçin)’dadır

 55

.

Van Amerikan Yetimhanesi’nin 1896 Misyoner Raporlarına 

Göre Faaliyetleri

Dr. Grace W. Kimball tarafından hazırlanan 1 Ocak-1 Mart 1896 ta-

rihli raporda üzerinde en çok durulan konu köylülerin evlerine dönme me-

selesi idi. Köylüler Mart ayı başında evlerine dönme konusunda kararlı 

davranmaya başladı. Bu konuda İngiliz İkinci Konsolosu Binbaşı Williams 

ve Amerikalı misyonerler büyük çaba göstermişler ve halkın devlete olan 

güveninin tekrardan sağlanması konusunda çalışmalar yapmışlardır. Yapı-

lan yoğun çalışmalara rağmen halkın tereddüt gösterdiği 1896 yılının Mart 

ayına kadar ancak 3 000 kişinin köylerine geri döndüğü kaydedilmekte-

dir. Misyonerlerin en çok yakındığı konu Kürt çetelerinin özellikle Ermeni 

köylerine saldırmalarıdır. Van şehrinin 8 ile 10 mil kuzeydoğusunda bulu-

nan köylerine dönmüş olan Ermenilere saldırılmış ve köyler yağmalanmış-

tır. Amerikalı misyonerler bu köylerin en güvenli olanlardan olmasına ve 

her zaman aldıkları yardımı geri ödemelerine karşın saldırıya ve yağmaya 

uğramalarına şaşırmışlardır. Misyonerler her ne kadar polis ve jandarma 

54 ABCFM Arşivi, T-568 Roll:1 No:44, 21 Kasım 1896,  Bergholz.

55  Mutlu, a.g.e., s.311.

---