Hazırladı: ”Geologiya mühəndisliyi” tələbələri Bakı 2015
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
Design by Ali Agakishiyev
80 X. AEROFOTPLANALMA HAQQINDA ANLAYIŞ Yer səthinin kosmosdan tədqiq olunması (yer səthinin təxmini şəklinin çəkilməsi) xalq təsərüfatının ayrı-ayrı sahələrində: torpaq işlərində, meşə sənaye- sində, geodeziya və geologiya işlərində, balıqçılıq sənayesində və s. geniş istifadə edilir. Aerofotosxemlərin geoloji işlərdə tətbiqi onların yüksək dəqiqliyini tələb edir.
1. A erofotomaterialların növləri Geoloji xəritəalmada aerofotomaterialların aşağıdakı növlərindən istifadə olunur: 1. Aerofotosxemlər; 2. Müxtəlif aeroplan və xəritələr; 3. Kontakt səthlərinin əksi; 4. Aerofotoşəkil və sxemləri birləşdirilməsi. Sxemlər öyrənilən yerin əksini təsvir edir. Aerofotosxemlər trapesiyalar üzrə aşağıdakı miqyaslarda tərtib olunurlar: 1:25000, 1:50000 və ya 1:100000. Aeroplan və xəritələr topoqrafik xəritəyə verilən tələblərə uyğun hazırlanırlar, dəqiq miqyasda Yer səthinin əksini verir. Lakin onların hazırlanması çox vaxt tələb etdiyinə görə baha başa gəlir. Kontakt səthləri əksinin çəkilməsi də materialların növünə daxildir. Geoloji tədqiqatlarda bu növdən daha çox istifadə edilir. Aeroşəkil və sxemlərin birləşdirilməsindən deşifrələnmədə geniş istifadə olunur. Bunun üçün planalmaya daxil olan trapesiyalar ardıcıl nömrələnərək elə düzülür ki, aerofotoşəkillər çəkilən sahənin planını düzgün əks etdirir. Birləşdirici sxemlər ixtiyari miqyasda hazırlanırlar və onların üzərində trapesiyaların nomenklaturası, yaşayış məntəqələrinin adı, iri çaylar, göllər, yüksək dağlıqlar və s. dayaq nöqtələri verilməlidir. Belə sxemlər istənilən kontakt əkslərini və onların yerini düzgün təyin etməyə imkan verir. 2. Aerofotoplanalmanın xassələri Aerofotoplanalma iki üsulla aparılır: 1. Aeroplanalmanın təsviri; 2. Perspektivli aerofotoşəkillərin təsviri. Planlı xəritəalmada fotoaparatın optik oxu Yer səthinə perpendikulyar istiqamətləndirilir, perspektivli xəritəalmada isə maili vəziyyətdə olur. Planlı fotoşəkillərin çəkilməsində miqyas eyni götürülür, perspektiv planalmada isə Design by Ali Agakishiyev
81 müxtəlif nöqtələrdə fotoşəkillərin təsviri müxtəlif miqyaslarda olur. Planlı xəritəalmada yer şəbəkələri kvadrat, perspektivli təsvridə isə trapesiya şəklində olur. Geologiyada ən çox planlı aeroplanalmadan istifadə edilir. Fotoaparatın optik oxu planalma vaxtı 3°-dən artıq əyilməməlidir.
Aerofotomaterialların deşifrlənməsinin əsasları Aerofotomaterialın deşifrlənməsi dedikdə, ayrı-ayrı obyektlərin təsviri nəzərdə tutulur. Deşifrlənmə topoqrafik, geoloji və ya başqa məqsədlə aparılır: Deşifrlənmə aparakən öyrənilən obyektin xassəsini xarakterizə edən əlamətlərin təyinindən istifadə edilir. Üç əsas deşifrlənmə növü vardır: 1. Etalon fotoşəkillərin müqayisəsi; 2. Bir fotoşəkil daxilində obyektlərin (nöqtələrin) tutuşdurulması və müqayisəsi; 3. Məntiqi interpretasiya (məntiqi mühakimə-bu bəzən obyektlərin müqayisəsində düzgün nəticə verir). Texnikasına görə deşifrlənmə üç növə bölünür: 1. Vizual (adi gözlə) deşifrlənmə; 2. Yarımalətli deşifrlənmə (lupa, stereoskop); 3. Alətli deşifrlənmə (xüsusi cihaz və alətlər). Geoloji işlərdə əsasən vizual və yarımalətli deşifrlənmədən geniş istifadə olunur. Əşyaları aerofotoşəkillərdə müəyyən edən deşifrlənmə əlamətləri iki yerə bölünür: 1. Əsas əlamətlər (forma, ölçü, ton, gölgə və s.); 2. Köməkçi əlamətlər (əşyaların sayı, yerləşdiyi yer və aralarındakı məsafə və s.).
Əşyaların forması aerofotoşəkildə ortoqonal proyeksiyaya yaxın təsvir olunur. Aerofotoşəkilin kənarlarında yüksək qiymətli nöqtələr bir qədər mərkəzdən meyllənmiş vəziyyətdə əks edilir. Aerofotoşəkildəki əşyanın şəkildəki ölçüsünün miqyasa görə qiymətinə onun ölçüsü deyilir və L=lm düsturu ilə təyin olunur. Burada: L-əşyanın yerdəki ölçüsü; l-əşyanın aerofotoşəkildəki ölçüsü; m-miqyasa görə qiymətidir. Əşyanın ölçüsü aerofotoşəkillərin deşifrlənməsində mühüm rol oynayır. Əşyanın ölçüsü aerofotoşəkillərdə lupanın köməyi ilə ölçü şkalası ilə hesablanır. Aerofotoşəkillərdə təsvirlərin açıqdan qaraya qədər göstərilmə dərəcəsinə ton deyilir. Ton müxtəlif səbəblərdən, (məsələn, obyektin açıqlığı, rəngi, fotoşəkilçəkmənin şəraiti, şəkil çəkilən materialları və s.) asılıdır. Obyektin açıqlığı Design by Ali Agakishiyev
82 günəş şüasının təsiri ilə əlaqədardır. Maksimum açıqlıq günəş şüası düşən tərəfdəki səthlərdə olur. Obyektin rəngi ona düşən işığın rəngindən və əşya səthinin şüaları əksetdirmə qabiliyyətindən asılıdır. Məlumdur ki, obyektin səthinə düşən günəş şüalarının bir hissəsi udulur, bir hissəsi isə əks olunur. Əks olunan şüalar müəyyən rəngdə olur və obyektin rənginin xarakterizə edir. Əşyanın müxtəlif rəngləri təmamilə rəngli aeroşəkillərə verilir.
kimi istifadə edilir. Bu əlamət sərt relyef formalarını (qayalıq, uçqun sahələr və s.) yaxşı deşifrlənməyə imkan verir. Bəzən də kölgə deşifrlənməyə mənfi təsir göstərir, yəni sərt relyefin kölgəsi böyük sahəni tutaraq planalmaya pis təsir edir. Təbiətdə müxtəlif əşya və hadisələr qarşılıqlı münasibətdədir və bundan köməkçi əlamətlər meydana gəlir. Bunlar əşyaların deşifrlənmə vaxtı əsas əlamətləri tamamlayır (məsələn: çayla yolun kəsişmə yerində körpü qeydə alınır, tünd qara fonda ağ zolağın uzanması çayın axması ilə izah olunur və s.). 4. Deşifrlənmədə işlədilən cihaz və alətlər Çöl şəraitində geoloji tədqiqat zamanı aerofotoşəkilləri deşifrləyərkən güzgülü-linzalı stereoskop, aeroşəkilləri deşifrləyən lupa, etalon şəkillər, pərgar, parallaksometr, tuş, karandaş, qələm, pampıq və s. cihaz alət və ləvazimadan istifadə olunur.
Topoqrafik elementlərin deşifrlənməsi Aerofotoşəkillərdə obyektlərin topoqrafik deşifrlənməsi dedikdə, onların ayrı- ayrı topoqrafik əlamətlərinin şərti işarələri nəzərdə tutulur.
Relyef—aerofotoşəkillərdə əksərən vizual deşifrlənir. Düzənliklər—kiçik relyeflə və nadir hallarda çay şəbəkəsi ilə xarakterizə olunur. Bəzən isə onlarda nə relyef və nə də çay şəbəkəsi olmur ki, bu da düzənliklərin monoton alınmasına səbəb olur. Təpəliklərlə xarakterizə olunan düzənliklər kolluq və meşə ilə örtülür, bu isə deşifrlənmə vaxtı nəzərə alınmalıdır. Çaylar, çay dərələri və digər elementlər deşifrlənərkən yamacın xarakteri, terraslar, su ayrıcları və s. öyrənilməlidir. Çayların axma istiqamətinin təyin edərkən onlara birləşən qolların tutduğu vəziyyət, çay dərələrinin getdikcə kiçilməsi və s. əlamətlər nəzərə alınmalıdır. Dağlıq relyef—müxtəlif yüksəklikdə olur, odur ki, yüksəkliklərin yamacları dik, çay dərələri isə ensiz alınır. Dağlıq relyerfi deşifrlənərkən su ayrıclarının formasına, yamaclara, dərələrə, uçqun sahələrinə diqqət yetirmək lazımdır. Sulu sahələr—tünd və açıq rəngdə, məsələn, dərin və sakit su hövzələri— Design by Ali Agakishiyev
83 göllər, iri çaylar tünd və kiçik, dayaz hövzələr, çaylar isə açıq rəngdə göstərilir. İri su hövzələrinin sahil xətti yaxşı seçilir. Dağ və səhra çayları açıq tonda əks olunur. Çayların axım istiqamətinin təyini isə çox çətindir. Bunun üçün çaylarası adacıqların formasından istifadə edilir. Belə ki, adaların iti ucu axın istiqamətində yönəlir. Meşələr—tünd dənəvər təsvirdə, ağac olmayan sahələr isə açıq rəngdə və düz xətlə ayrılır. Yaşayış məntəqələri—tikilməsindən asılı olaraq, həndəsi formalarda deşifrlənir, tikilinin tipi, miqdarı və vəziyyəti ilə xarakterizə olunurlar. Adətən, yaşayış məntəqələrinə əkin, bostan sahələri və bağlar birləşmiş olur və bu sahələr açıq fonda qara nöqtələrlə göstərilir. Yollar-—üxtəlif ölçülərdə, ağ xətlə verilir. Dəmir yollar şose yollarından düz xətliliyi, dayanacaqlarda enişin genişlənməsi və yol kənarlarında yaşayış məntəqələrinin olması ilə fərqlənir. Torpaq yollar əyriliyi və şaxələnməsi ilə seçilir. Körpülər—təsvir və kölgələrin eninin dəyişməsinə görə deşifrlənir. Torpaq örtüyü—düzxətli sərhədlərlə ayrılır. Bataqlıqlar bozumtul tonda olub, tünd ləkələrlə xarakterizə olunur. 6. Aerofotoşəkillərin geoloji deşifrlənməsi Aerofotoşəkil materiallarını deşifrləyərkən elə obyektlər ayrılır ki, onları şərti geoloji işarələrlə göstərmək mümkün olur. Aerofotoşəkillərin geoloji deşifrlənməsi geoloqa aşağıdakı məsələləri həll etməyə imkan verir: 1. Müşahidə nöqtələrinin dəqiq və rasional yerləşdirməyə; 2. Yer səthinin adi geoloji müşahidələrlə müəyyən edilə bilməyən xüsusiyyətlərinin öyrənməyə: 3. Bir neçə obyektdə eyni vaxtda tədqiqat aparmağa; 4. Marşurutlar üzrə və marşurutlararası sahələrdə geoloji və geomorfoloji müşahidələr aparılmasına; 5. Tədqiq olunan yerin geoloji və geomorfoloji xüsusiyyətləri haqqında vaxtından əvvəl məlumat əldə etməyə; 6. Tədqiq olunan yerin açıqlıq dərəcəsini müəyyən etməyə və s. Geoloji xəritələrin dəqiq və düzgün tərtib olunmasında aerofotomaterialların böyük əhəmiyyəti vardır.
Aerokosmik üsulların tətbiq olunma səmərəliyi rayonun təbii şəraitindən, tədqiqat işinin vəzifəsindən asılıdır. Rayonun yaxşı, orta, zəif və pis deşifrlənmə dərəcəsi dedikdə, geoloji obyektlərin aerofotoşəkillərdə əks olunması nəzərdə tutulur. Geoloji əksolunma
Design by Ali Agakishiyev
84 geoloji obyektlərin quruluşundan, relyefin xarakterindən, süxurların açıqlığından, bitki və müasir kontinental tip törəmələrin örtüyündən və insan fəaliyyətinin izindən asılıdır. Relyef nə qədər sərt xarakterdə olursa, orada aeroüsulların tətbiqi də bir o qədər səmərəli olur. Uzun müddət aşınma prosesinə məruz qalan düzən vilayətlərdə isə aerokosmik üsullardan istifadə etmək səmərəli deyildir. Çünki alınan aerofotoşəkillər monotonda olub çox pis deşifrlənir. Süxurların açıqlıq dərəcəsi fotoşəkillərin deşifrlənməsində mühüm rol oynayır. Deşifrlənmə ilə süxurların açıqlıq dərəcəsi arasında birbaşa asılılıq vardır. Lakin bəzən yaxşı açıq olan rayonlar fiziki-coğrafi landşaftla xarakterizə olunmadığı üçün pis deşifrlənən rayonlar qrupuna aid edilir. Çünki fiziki-coğrafi landşaftların əlamətlərini əks etdirən materiallar olmadıqda süxurların açıqlığını aerofotoşəkillərdə öyrənmək çətin olur. Rayonun geoloji quruluşunun xüsusiyyəti aerokosmik üsulların tətbiq olunma səmərəsinə əsasən təsir göstərir. Tektonik quruluşca mürəkkəb və süxurların litaloji tərkibi müxtəlif olan rayonlar aeroüsullarla öyrənilərkən daha yaxşı nəticə verir. Bitki örtüyü geoloji strukturların öyrənilməsinə iki cür təsir edir. Bir tərəfdən bitki örtüyü geoloji strukturları basdırır və onları yaxşı deşifrlənməyə imkan vermir, digər tərəfdən isə bitki örtüyü ilə süxurların tərkibi arasında qarşılıqlı əlaqə vardır ki, bu da geoloji quruluşu deşifrləməyə imkan verir. Qırılma xətti boyu bitkilərin növ tərkibi dəyişilir ki, bu da torpağın nəmlənməsi ilə əlaqələndirilir. Bitki örtüyü düz ştokları ilə əlaqədar strukturları deşifrləndikdə yaxşı nəticə verir. Düz ştokları üzərində bitki növü xüsusi kimyəvi tərkib ilə xarakterizə olunur. Həmin bitkilər ovalşəkilli formada düz ştoklarını əhatə edir ki, bu da aerofotoşəkillərdə yaxşı deşifrlənir. Müasir kontinental tip törəmələr (delüvial, ellüvial, eol və s.) süxurlar əksər hallarda örtür. Lakin bəzi rayonlarda aerofotoşəkillərdə qum çöküntülərinin altında gizlənən süxurlar yaxşı təsvir edilir. Ellevial torpaqların altında olan süxurların tərkib və strukturu da pis əks olunmur. Kimyəvi aşınma geniş yayılan rayonların torpaqları süxurların xassələrini özündə pis saxlayır. Subtropik zonalarda da süxurların torpağa təsiri yox dərəcəsindədir. Quru iqlimdə torpaq əmələgəlmə prosesi zəif getdiyi üçün süxurlar aerofotoşəkillərdə yaxşı təsvir edilir. Delüvial və eluvial örtüklərin qalınlığı da süxurların aerofotoşəkillərdə əks olunmasına təsir edir. Allüvial-delüvial törəmələrin qalınlığı az olduqda süxurların əksolunma dərəcəsinə, demək olar ki, maneçilik törətmir. İnsan fəaliyyətinin izləri. Torpağın şumlanması və əkilməsidə geoloji Design by Ali Agakishiyev
85 strukturların dəqiq təsvirinə mənfi təsir edir. Torpaqların sistematik əkinə hazırlanması əksər deşifrlənmə əlamətlərini məhf edir. 8.
Geoloji deşifrlənmədə həm əsas, həm də köməkçi əlamətlərdən istifadə edilir. Aerofotoşəkillərdə geoloji deşifrlənmənin mürəkkəbliyi obyektlərin müxtəlifliyi və təsvirlərin dəyişkənliyi ilə izah olunur. Əsas geoloji deşifrlənmə əlamətlərinə: həndəsi forma, ölçü, ton (rəng),relyef səthinin şəkli və mikrorelyef daxildir. Həndəsi əlamət dedikdə, sərhədlərin xarakteri, sahənin konfiqurasiyası, formanın həcmi nəzərdə tutulur. Obyektlərin ölçülərinin təyini topoqrafik deşifrlənmədə olduğu kimidir. Yer səthindəki müxtəlif rəngli süxurlar bu və ya digər forma və dərəcədə geoloji obyektlərin aerofotoşəkillərdəki təsvirlərində öz rəngini əks etdirir. Aeromateriallarda relyefin şəkli geoloji quruluşa və geomorfoloji xüsusiyyətlərə tamamilə tabe olur. Əksər hallarda aerofotoşəkillərdə özünəməxsus və yaxşı göstərilən relyef struktur xüsusiyyətlərlə, süxurların litoloji tərkibi, fiziki xüsusiyyətləri və ya genetik formalaşma şəraiti ilə əlaqədardır. Relyef şəklinin xüsusiyyətləri tək kompleks süxurlarla deyil, həm də ayrı-ayrı çat və horizontlarla (mikrorelyeflə) xarakterizə olunur. Köməkçi geoloji əlamətlərə isə bitki örtüyünün xarakteri, rəng, torpaq, relyefin xüsusiyyətləri, torpağın nəmliliyi və s. aid edilir. 9.
Rəngli aerofotoşəkillərin tətbiqi
Rəngli aerofotoşəkillərin çəkilməsi Yer səthinin və eləcə də süxurların rənginin tamamilə real əks etdirir. İri miqyaslı aeroplanalmada rəngli aerofotoşəkillərin çəkilməsi daha yaxşı nəticə verir (1:15000; 1:5000 və 1:3000). Rəngli aerofotoşəkillər adi aerofotoşəkillərdən özünün bir neçə üstünlüyü ilə fərqlənir. Rəngli aerofotoşəkillər, xüsusilə süxurların yaxşı açıqlığı olan sahələrində yüksək səmərəlidir. Rəngli aerofotoşəkillərdə rənginə görə yaxşı seçilən laylardan birini «markir» qəbul etməklə geoloji strukturu yaxşı deşifrələmək mümkündür.Rəngli aerofotoşəkillər geoloji obyektlərin təsvirini təbii şəkildə əks etdirir. Buna kağızın keyfiyyəti, çəkilən şəkillərin çıxarılma texnologiyası və aeroplanalmanın apardığı şərait də təsir göstərir. Aerofotoşəkillərin səmərəliliyini yüksəltmək üçün spektrozonal fotoqrafiya
yaxşı verir. Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|