Hazırladı: ”Geologiya mühəndisliyi” tələbələri Bakı 2015
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.Geosinklinal haqqında anlayış və ona məxsus formasiyalar
Design by Ali Agakishiyev
72 və onu təşkil edən süxurların yatma şəraitinin fərqli olması ilə səciyyələnsin . Həmin
fərqləndirici xüsusiyyətlər tektonik hərəkətlərin, maqmatizmin, metamorfizmin, çöküntütoplanmanın, aşınmanın tektonik element formalaşdığı zaman şəraitindən, yəni tektonik və endogen rejimindən asılıdır. Tektonik strukturlar miqyasına, maqmatizminə, tektonik inkişafına və Yerin hansı dərinliyinə qədər inkişafına (yayılmasına) görə çox müxtəlifdirlər. Litosferin və tektonosferin ən iri strukturlarına litosfer plitləri, okeanlar və qitələr aiddirlər. Tektonik fəallığa görə isə nisbətən mütəhərrik, mobil strukturlar kimi geosinklinal və orogenlər aiddirlər; nisbətən az mütəhərik stabil strukturlara isə platforma və aralıq massivlər aiddirlər. Müxtəlif miqyaslı tektonik qırılmalar həm mütəhrrik, həm də stabil strukturlarda mövcuddurlar. 1)
geniş sahələri nəzərdə tutulur. Litosfer plitələrin sərhədlərini ensiz xətti seysmik və vulkanik fəal zonalar təşkil edir. Litosfer plitələr quruluşuna və tərkibinə görə, yəni hansı növ qabıqdan təşkil olmalarından asılı olaraq okeanik, qitə və qarışıq növ olurlar. Okeanik növə aiddirlər; Sakit okean, Naska, Kokos; qitə növə isə xırda plitələr aiddirlər: Anadolu, İran-Əfqan, Ərəbistan, Madaqaskar və s. ; qarışıq növ plitələrə aiddirlər: Şimal, Cənubi Amerika, Afrika, Antaraktida, Arasiya və s. Okean plitələri ən cavandırlar, onların yaşı 100-150 mln ildir və onlar ən nazikdirlər. Onların qalınlığı Orta okeanik Dağlar silsiləsi (OODC) zonasında 5-7 km-dən okean dibinin ən qədim sahələrində 80-90 km-ə qədərdir. Qitə plitələrinin və qitələrin yaşı isə mlrd. illərlə yaxud bir çox yüz mln. illərlə ölçülür, qalınlıqları isə cavan platformalar altında 150-200 km, qədim platformaların qalxanları altında isə 250-400 km təşkil edir. Astenosferdə litosfer plitələr sərt cisimlər kimi hərəkət edirlər və onların yalnız kənarları ya dağılır yaxud artır. Llitosferin quruluşundan asılı olaraq onun okean və qitə hissələri seçilir. 2. Okeanlar aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: a. Okean litosferi orta hesabla bir neçə dəfə qitə litosferindən nazikdir və çox –çox cavandır. b. Astonosfer okean altında maye halındadır, qitələr altında isə demək olar ki, o tam kristallaşmışdır. Design by Ali Agakishiyev
73 c. Oekanlarda vulkanizm yalnız əsas tərkiblidir. d. Okean litosferinin çökmə qatı heç vaxt geosinklinal inkişaf mərhələsini keçmir və qırışıqlıq prosesinə, yüksək temperatutun təsirinə (metamorfizmə) məruz qalmır.
e. Okeanlar ilə qitələr arasında sərhəd dərinlik yarılmalarından keçir və yer səthində hipsoqrafik pillə ilə özünü biruzə verir. h. Okeanlar nisbətən yüksək dərinlik istilik axını ilə xüsusi zolaqvari (zebrvari) maqnit sahəsi və qravimetrik sahəsinin nisbətən intensiv (yüksək qiymətli) olması ilə səciyyələnir. Ümumi halda okeanlar geosinkilinal inkişaf mərhələsinə məruz qalmayan tektonosferin okean növ yer qabığına malik nəhəng geostruktur elementləridir. 3. Qitələr aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir: a. Qitə qabığının quruluşunda qranit qatı iştirak edir. Yalnız bəzi hallarda qranit qatı pazlaşır. Belə hallarda “bazalt pəncərəsi” adlanan bazalt qatının çıxışı üzərində birbaşa çökmə qatı yatır və bununla əlaqədar qitə massivlərində sırf qitə qabığı və keçid qabıq növləri seçilir. Qitə qabığının qalınlığı 30-35 km-dən 70-75 km arasında dəyişir. Qitələr altında litosferin qalınlığı isə 150-400 km-dir. b. Qitələr altında astenosfer kristallaşdığından özünü aydın ifadə etmir. c. Qitələrdə əsas və turş maqmatizm inkişaf edir. Qitənin əsas tərkiblin maqmatizmi okeanın əsas tərkibli maqmasından tərkibinə görə fərqlənir. d. Qitə litosferi geosinklinal prosesi, yəni geosinklinal inkişaf mərhələsi hesabına yaranır. Bu proses böyük qalınlığa malik qranit-metamorfik qatın yaranmasına səbəb olur. Bununla əlaqədar qitə litosferinin tərkibində müxtəlif yaşlı qırışıqlıq əraziləri ayırmaq mümkündür, yəni Karel qırışıqlığından Alp qırışılığına qədər. O ərazilərdə ki, qırışılıq prosesləri çoxdan qurtarıb, onlar artıq platformaları təmsil edirlər, cavan qırışıqlıq əraziləri isə (mezozoy və kaynozoy yaşlı) müasir dağlıq ölkələri təmsil edirlər. Beləliklə, qitələr tektonosferin qitə yaxud keçid növ qabığına malik geosinklinal prosesi keçmiş, yaxud hazırda keçməkdə olan nəhəng struktur elementləridir. Litosferin və ya tektonosferin geostruktur elementləri öz növbəsində ayrı-ayrı Design by Ali Agakishiyev
74 sahələrinin mütəhərrikliyinə görə eləcə də tektonegenezin, metamorfizmin və maqmatizmin fəal olan geosinklinallara və çox az mütəhərrik və digər yuxarıda qeyd edilən proseslərin çox zəif yaxud heç baş verməməsi ilə səciyyələnən platformalara bölünürlər. 3.Geosinklinal haqqında anlayış və ona məxsus formasiyalar Litosferin yüksək mütəhhərikliyə, mühüm bölünməyə və yüksək keçiriciliyə malik Yer qavığının xətti zonalarına deyilir. Geosinklonal inkişafının ilk mərhələlərində əsasən intensiv enmə, son mərhələdə isə mühüm qırışıqlıq və üstəgəlmə deformasiyaları ilə müşaiət edilən intensiv qalxma ilə səciyyələnir. Geosinklinal ərazilərin əsas struktur xüsusiyyətləri 1. Tektonik hərəkətlərin böyül intensivliyə malik olması, 2. Ərazinim təmamilə qırışıqlığa məruz qalması, 3. Qırışıqların kəskin inkişaf etməsi-qanadların yatım bucaqlaının böyük qiymətlərə malik, şaquli yaxud çevrilmiş olması, 4. Xətti uzanmiş qırışıqların geniş, antiklinal və sinklinalların sayca eyni miqdarda inkişaf etməsi, 5. Çöküntü örtüyünün böyük qalınlığa malik olması, 6. Maqmatik proseslərin və metamorfizmin geniş inkişaf etməsi, 7. Relyefin kəskin olması, 8. Əksfay, üstəgəlmə və örtük (şaryaj) növ qırılmaların geniş inkişaf etməsi, 9. Xüsusi formasiyaların inkişafı. Süxur qatlarında elə komplekslər seçmək olar ki, onlar oxşar tektonik və paleocoğrafi şəraitdə formalaşsınlar. Başqa sözlə eyni yaxud oxşar paleotektonik və paleocoğrafi şəraitdə formalaşmış eyni yaxud müxtəlif yaşlı süxurlar komplekslərinə formasiya deyilir. Formasiyanın seçilməsində aşağıdakı nişanələr əsas götürülür: 1. Süxurları eyni yolla və eyni paleocoğrafi şəraitdə əmələ gəlməsi (çökmə terrigen, qırıntı, hemogen, vulkanik və b.). 2. Süxurların tərkibi (rif əhəngdaşları formasiyası, hemogen əhəngdaşları, qlaukonit formasiyaları və s.). 3. Tektonil mənsubiyyəti (geosinklinal, platforma və kənar çökəkliklərə məxsus). 4. Şaquli tektonik hərəkətlərin göstəricisi olan formasiyanın qalınlığı, 5. Müəyyən növ fayfalı qazıntıların bu və ya digər formasiyalara bağlıllğı (daş kömürün, duzun, neftin, qazın, dəmirin və s.). Geosinklinallara xas olan formasiyalar aşağıdakılardır: I. Geosinklinalın inkişafının ilk mərhələsində: 1. Ofiolit (qabbro) spilit-diabaz-perisptit formasiyası-silisli süxurlar və tufların əsas tərkibli lavalarla növbələşməsinin mürəkkəb kompleksindən ibarətdir. 2. Əsas və orta tərkibli (bazalt və andezitlərdən) lavaların əmələ gətirdiyi formasiya.
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|