Həcər Adil qızı Qasımova Elmi redaktor: h e. d., dos. MƏMMƏdov r. F

hrandakı Amerika səfirliyində girovlar haqqında iş üzrə BMT-nin 
Beynəlxalq Məhkəməsinin qərarını göstərmək olar. Bu qərara əsasən 
İran diplomatiya hüququnun əsasını  təşkil edən normaların, o 
cümlədən, ümumi beynəlxalq hüququn digər normalarının pozul-
masına görə təqsirkar hesab olunurdu.  
Lakin onu da qeyd etmək istərdik ki, məhkəmələr məhkəmə 
qərarlarında qüvvədə olan hüququ dəyişdirə bilməzlər. Məhkəmə 
presedentləri xüsusi əhəmiyyət kəsb etsə  də, onun mənbə kimi 
əhəmiyyətini, məsələn, G.Lauterpaxtın “Beynəlxalq Məhkəmə vasi-
təsilə beynəlxalq hüquq” əsərində olduğu kimi aşırı müəyyən etmək 
doğru olmazdı. Fikrimizcə, məhkəmə  qərarları diplomatiya hüqu-
qunun dolayı mənbəyi rolunu oynayır.  
Bəzi müəlliflər milli məhkəmə orqanlarının qərarlarını da dip-
lomatiya hüququnun mənbələrinə aid edirlər. Milli məhkəmələr 
beynəlxalq hüququ normalarının məzmununa öz dövlətinin mövqeyini 
ifadə edir. Lakin bir çox dövlətlərdə bu mövqe üst- üstə düşdükdə yeni 
adət normalarının formalaşması özünü büruzə verir.  
Beynəlxalq hüquqşünasların doktrinaları da diplomatiya hü-
ququnda normayaratmanın formalaşmasında mühüm rol oynayır.  
Beləliklə, müasir diplomatiya hüququnun normaları  dəyişməz 
deyil, onlar getdikcə dövlətlərin diplomatik münasibətlərinə aid olan 
daha geniş  məsələləri  əhatə edir və onların hüququn mənbəyi kimi 
rolu getdikcə artmaqdadır.  
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası Diplomatik əlaqələr 
haqqında 1961-ci il Vyana Konvensiyasının, Konsul münasibətləri 
haqqında 1963-cü il Vyana Konvensiyasının, BMT-nin immunitet və 
imtiyazları haqqında 1946-cı il Konvensiyasının, Beynəlxalq 
müdafiədən istifadə edən  şəxslərə, o cümlədən diplomatik agentlərə 
qarşı cinayətlərin qarşısının alınması  və  cəzalandırılması haqqında 
1973-cü il Konvensiyasının iştirakçısıdır.  
Bunlarla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının 1961-ci il Dip-
lomatik  əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasına qəbul edilmiş iki 
fakultativ protokola da qoşulması məqsədəuyğun olardı.  
Diplomatik missiyanın üzvləri və onların ailə üzvləri 
tərəfindən yerləşmə dövlətinin vətəndaşlığının qəbul edilməsinin 
yolverilməzliyi haqqında birinci fakultativ protokolun mühüm 
əhəmiyyəti vardır. Belə ki, xaricdəki diplomatik xidmət xidmət müd-
dəti bitdikdən sonra yerləşmə dövlətində qalmaq hallarına səbəb ol-
mamalıdır.  
İkinci fakultativ protokol Azərbaycana konvensiyanın müd-
dəalarının tətbiqi və  şərhi üzrə yarana biləcək mübahisələrin 
Beynəlxalq Məhkəmə  tərəfindən həllinin beynəlxalq hüquqi prose-
durlarından istifadə etmək imkanı verə bilər.  
Qeyd edək ki, 1963-cü il Konsul əlaqələri haqqında Vyana 
Konvensiyası ilə  də eyni məzmunlu iki fakultativ protokol qəbul 
edilmişdir. Respublikamızın bu protokolları da ona qoşulmaq 
məqsədilə nəzərdən keçirməsi məqsədəmüvafiq olardı.  
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası beynəlxalq 
aləmdə  təkcə öz diplomatik və konsul nümayəndəlikləri vasitəsilə 
deyil, həmçinin beynəlxalq təşkilatlardakı daimi nümayəndəlikləri, 
bu və ya digər dövlətə göndərdiyi xüsusi missiyaları vasitəsilə  də 
təmsil olunur. Bunu nəzərə alaraq, fikrimizcə, Azərbaycan Respub-
likasının Xüsusi missiyalar haqqında 1969-cu il Konvensiyasına və 
Universal xarakterli beynəlxalq təşkilatlara münasibətdə dövlətlərin 
nümayəndəliyi haqqında 1975-ci il Vyana Konvensiyasına qoşulmaq 
məsələsi ilə  əlaqədar müzakirələr keçirməsi zərurəti də artıq yaran-
mışdır.  
Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası bu və ya digər 
beynəlxalq müqavilənin iştirakçısı olmasa belə, onun normalarını 
adət norması şəklində tətbiq edə bilər.  
 
2.3. Dövlətdaxili qanunvericilik və xarici əlaqələr hüququ 
 
Dövlətdaxili qanunvericiliyin diplomatiya hüququ sahəsində 
hüququn mənbəyini təşkil edib-etməməsi məsələsi birmənalı həll ol-
unan məsələ deyildir. Beynəlxalq hüquqşünaslar X.Tripel, Q.Kelzen 
hesab edirdilər ki, bu iki sistemin qarşılıqlı  əlaqəsi ilk öncə onların 
hər birinin müstəqilliyinə  əsaslanmışdır. Bundan əlavə, Q.Kelzen 
qeyd edirdi ki, müasir hüquq sistemində beynəlxalq hüquq eynilə 
daxili hüquqda konstitusiyanın qanunlara münasibətdə aliliyi kimi 
dövlətlərin hüquqlarına münasibətdə daha yüksək səviyyəni təşkil 
edir.  
Əgər hələ XIX əsrdə beynəlxalq hüquqa münasibətdə 
dövlətdaxili hüququn primatlığına aid nəzəriyyələr mövcud idisə də, 
artıq XX əsrdə beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquq üzərində 
primatlığı heç bir şübhə doğurmur və hüquqşünas-alimlərin 
 
56
 
57

---

əksəriyyəti bu konsepsiyanı qəbul edir. Müasir dünyada “beynəlxalq 
və milli normativ sistemlərin qarşılıqlı  əlaqəsi fəallaşmışdır. Bu 
zaman birincinin ikinciyə təsiri güclənməkdədir”
1
 - deyə İ.İ.Lukaşuk 
xüsusi qeyd edir.  
normalara münasibətdə yardımçı rol oynamalıdır. Məsələn, bir çox 
hallarda beynəlxalq hüquq normaları milli qanunlara hörmət 
edilməsini birbaşa nəzərdə tutur. Belə ki, 1961-ci il Diplomatik 
əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasında (maddə 41); Xüsusi mis-
siyalar haqqında 1969-cu il Konvensiyasında (maddə 47); Universal 
xarakterli beynəlxalq təşkilatlara münasibətdə dövlətlərin 
nümayəndəlikləri haqqında 1975-ci il Vyana Konvensiyasında 
(maddə 77) deyilir ki, imtiyazlardan istifadə edən şəxslər “yerləşmə 
dövlətinin qanun və qaydalarına hörmət etməlidirlər”.  
Bu konsepsiya aşağıdakı faktorlarla şərtlənmişdir; birincisi, 
dünyada baş verən sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi proseslərin güclü 
inteqrasiyası; ikincisi, ümumi insani dəyərlərin üstünlüyünün təsdiq 
olunması; üçüncüsü, beynəlxalq təşkilatların rolunun artması; 
dördüncüsü, bəşəriyyət qarşısında duran problemlərin qloballaşması 
və s.  
Digər hallarda beynəlxalq hüquq normaları dövlətdaxili qa-
nunlara birbaşa istinad edir. Məsələn, Diplomatik əlaqələr haqqında 
1961-ci il Vyana konvensiyasının 36-cı maddəsi gömrük im-
tiyazlarının müəyyən edilməsində yerləşmə dövlətinin milli qanun-
vericiliyini əsas götürür.  
 Bir çox hüquqşünas-alimlər qeyd edirlər ki, xarici əlaqələr 
hüququnun birbaşa mənbələri olmasa da, milli hüquq normaları onun 
inkişafına böyük təsir göstərir. Fikrimizcə,  İ. Blişenko və V. Dur-
denevski doğru mövqedə duraraq dövlətdaxili qanunvericiliyi dolayı 
da olsa, diplomatiya hüququnun mənbələri sırasına aid edirlər
2
. Lakin 
fikrimizcə, bu halda “dolayı” deyil, “yardımcı” mənbə anlayışından 
istifadə etmək daha düzgün olardı  və bu, xarici əlaqələr hüququnda 
dövlətdaxili aktların rolunu daha dəqiq əks edərdi.  
Ümumiyyətlə, isə xarici əlaqələrin həyata keçirilməsinin bütün 
aparatı hər bir dövlət tərəfindən müstəqil yaradılır. Lakin bu aparat öz 
funksiyalarını  əsasən beynəlxalq hüquq normaları  əsasında reallaş-
dırır, baxmayaraq ki, bəzi hallarda artıq yuxarıda da qeyd etdiyimiz 
kimi dövlətdaxili qanunvericiliyə istinad olunur.  
Xarici əlaqələr sferasının hüquqi tənzimlənməsində beynəlxalq 
hüququn milli qanunvericiliklə qarşılıqlı bağlılığı bu sahənin spesifik 
xüsusiyyətlərindən biridir.  
Onu da qeyd edək ki, diplomatiya hüququ sahəsində 
dövlətdaxili normativ hüquqi aktları xarici əlaqələr sahəsində ümumi 
xarakterli dövlətdaxili aktlarla qarışdırmaq olmaz, belə ki, xarici 
əlaqələr diplomatik münasibətlərdən başqa, iqtisadi, hüquqi, ticarət, 
elmi və digər növ əlaqələri də özündə birləşdirir. Diplomatik sfera isə 
dövlətlər arasında siyasi, rəsmi əlaqələrlə dəqiq müəyyən olunur.  
Dövlətin xarici əlaqələrinin inkişafı bu sferanı beynəlxalq hü-
ququn müvafiq prinsip və normalarına uyğun olaraq tənzimləyən 
dövlətdaxili normaların yaradılmasına səbəb olur. Bu normalar 
dövlətin xarici əlaqə orqanlarının, onların  əməkdaşlarının hüquq və 
vəzifələrini müəyyən etməklə yanaşı, digər tərəfdən dövlətə akkreditə 
olunmuş xarici diplomatik nümayəndəlik və konsulluqlar tərəfindən 
öz funksiyalarını  həyata keçirə bilmələri üçün müvafiq rejimi və 
şəraiti də müəyyən edir.  
Müxtəlif dövlətlərin qanunvericiliklərində mövcud olan 
fərqlərə baxmayaraq, onların beynəlxalq ünsiyyətdə  iştirakının 
ümumi faktı ilə  əlaqədar olaraq, o cümlədən, bu ünsiyyətin hamı 
üçün məcburi olan prinsip və normaları ilə əlaqədar olaraq müəyyən 
ümumi xüsusiyyətləri mövcuddur. Qanunlar, həmçinin, məzmununa 
görə  əgər bir neçə dövlətdə üst-üstə düşürsə, onlar beynəlxalq adəti 
təsdiq edir və genişləndirir, bəzi hallarda isə birbaşa olaraq onun 
yaranmasına səbəb olur.  
İstənilən dövlət beynəlxalq hüququn subyekti kimi öz dip-
lomatik fəaliyyət sferasının hüquqi tənzimlənməsində maraqlıdır. Bu 
zaman dövlətdaxili və beynəlxalq normalar bir-birinə zidd olmamalı, 
öz aralarında uzlaşmalı və həmçinin dövlətdaxili normalar beynəlxalq 
                                                 
 
59
Ümumiyyətlə, bu sahədə mövcud prinsip və normaların bütün 
qrupunu şərti olaraq dövlətin xarici əlaqə orqanlarının təşkili, statusu 
və funksiyalarını müəyyən edən prinsip və normalara və dövlətin 
xarici  əlaqə orqanlarının  əməkdaşlarının hüquq və  vəzifələrini 
müəyyən edən prinsip və normalara bölmək olar. Bir sıra ölkələrdə 
1
  Лукашук  И.И.  Нормы  международного  права  в  международной 
нормативной системе. М.: Спарк, 1997, с. 13 
2
  Блищенко  И.П.,  Дурденевский  В.Н.  Дипломатическое  и  консуль-
ское право. М.: ИМО, 1962, с. 18 
 
58

---