Heydə r ə LĠyev
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
208
yarısında burada ingilis "Moskva Ģirkəti" nin daimi nü mayəndəliyi yaradılmıĢdı. Cenkinsona mühüm güzəĢtlər etmiĢ ġirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclı bu Ģirkətin təĢkil olun masına yardım göstərmiĢdi. Xam ipəyin baĢlıca istehsalçıları Ģəhər ətrafında sakin olan kəndlilər id i. Kəndlilər istehsal etdikləri xam ipəyi ġamaxıya gətirird ilər. ġamaxı ipəyinin ticarət obyektinə çevrilməsinin Ġngiltərə üçün mənfəətli olacağını dərk etmiĢ Edvards belə təxmin edirdi ki, "Moskva Ģirkəti" burada hər il 30-40 min funt məbləğində xam ipək ala b ilər. XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Ərdəbil və onun ətraf əraziləri xüsusi imtiyazlara malik o lmuĢdur. Bu nahiyə xassə torpaqları sırasına daxil idi. Onu idarə edən vəzirlər yaln ız Ģaha tabe idi və onun qarĢısında hesabat verirdilər. I ġah Təhmasibin 1526-cı il tarixli fərmanına əsasən, Ərdəbil əhalisi nəzərdə tutulmamıĢ vergi məsuliyyətindən, ticarətdən və sənətkarlardan alın malı o lan tamğavat və
yerləĢməsi Ģəhərin iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırdı. ġəhərin xüsusi imtiyazlara malik olması, dini mərkəzlərdən biri kimi tanın ması onu XVI əsrin son rübündə baĢ vermiĢ müharibə dağıntıları və talanlardan xilas etmiĢdi. ƏrəĢ ingilis tacirləri tərəfındən bütün Cənubi Qafqaz miqyasında ipəkçiliyin ən iri mərkəzi kimi qeyd edilir. ƏrəĢ bazarlarında 100 min funt müqabilində mü xtəlif növ ipək almaq mü mkün idi. Venesiyah Minadoi ƏrəĢi Səfəvi dövlətində mövcud olan əsas Ģəhərlərdən biri kimi təqdim edir. O yazırdı ki, ƏrəĢ tacirlər tərəfındən "Mahmudabad ipəyi" kimi tamn mıĢ gözəl, ağ ipəyi xey li miqdarda istehsal etməkdədir. XVI əsrin ikinci yarısında Culfa Ģəhəri beynəlxalq ipək ticarətinin iri mərkəzi kimi məĢhurlaĢmıĢdı. Culfa tacirləri xam ipəyi istehsal olunduğu obyektlərdən (ġamaxı, ƏrəĢ və Gilan) alır, Qərbi Avropanın Venesiya, Amsterdam və Marsel kimi mühüm liman larında, Suriya, Türkiyə və Hindistanda satırdılar. 1581-c i ildə Culfada olmuĢ ingilis taciri Nyuberi qeyd edird i ki, Ģəhərdə 3 min ev, 15-20 min əhali vard ı. 1591-ci ildə digər ingilis taciri və səyyahı Kartvrayt Culfada olmuĢ, orada 2 min ev in, 10 min əhalinin mövcudluğunu qeyd etmiĢdir. Naxçıvan, Gəncə və ġabran Ģəhərləri XVI əsrdə nəzərəçarpacaq iqtisadi- ticarət əhəmiyyətinə malik id i. Bu əsr ərzində Ordubad və Əylis xeyli tərəqqi etmiĢdi. Na xçıvan və Əylis Səfəvi Ģahlarının xüsusi himayəçiliy i alt ında olmuĢdur. Əylis ipək ticarəti mərkəzlərindən biri sayılırdı. Qarabağ bəylərbəyiliy inin baĢ Ģəhəri olmuĢ Gəncə Azərbaycanın ən iri Ģəhərləri sırasında idi. XVI əsrdə məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı nəticəsində ƏrəĢ, Culfa, Əy lis, Qaraağac, Türkmənçay və Cavad kimi kiçik yaĢayıĢ məntəqələri Ģəhərlərə çevrilmiĢdi. Bakı, ġəki, Dərbənd, Xoy, ġo mkir, Zəyəm, Zərdab, KiĢ, Xalxal,
209
ġəhrinov, ġabran, Niyazabad bu dövrün mənbələrində orta və xırda Ģəhə rlər kimi təqdim ed ilir. ġəhərlilərin qızılbaĢ tayfa əyanlarından tam asılılığ ı Ģəraitində inkiĢaf etmiĢ feodalizm dövrünün Qərbi Avropa Ģəhərlərinə xas olan özünüidarə sistemi burada təĢəkkül tapa bilmədi. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrdə Azərbaycanın bəzi Ģəhərlərində özünüidarə elementləri mövcud olmuĢdur. Məsələn, Təbrizdə yerli Ģəhər əyanları, Ģiə ruhaniləri və hətta sənətkar təĢkilatların ın yu xarı təbəqəsində olan Ģəxslər nəzərəçarpacaq nüfuza malik idi. 1571-1573-cü illərin Təbriz üsyanı sübut etdi ki, Ģəhərlər bəzən qızılbaĢ əyanların ın ağır zü lmünə qarĢı mübarizə apara bilird ilər. QızılbaĢ əmirlərinin ixtiyarına verilməmiĢ Ordubad Ģəhərində də özünüidarə elementləri gözə çarpırdı. Vilayət mərkəzləri olan Ģəhərlərdə bəylərbəyilər, əmir-əlü məralar ali hakimiyyətə malik idilər. ġəhərin mü lki idarə aparatına, adətən, kələntər rəhbərlik edird i. Kələntər sənətkar təĢkilatlarının baĢçıların ın, Ģəhərin məhəllə rəhbərlərinin (kətxuda) təyin olunmasına nəzarət edir, Ģəhərin maliyyə iĢlərin i nizamlayır, Ģəhərlilərin mənafey ini qoru maq üçün məsuliyyət daĢıyırdı, O, adətən, Ģəhərlilərin yu xarı təbəqələrinin müdafıəçisi kimi çıxıĢ ed irdi. Kələntərin müavin i naib idi. ġəhərdə və bazarlarda ictimai asayiĢin təmin olunması darğaya tapĢırılmıĢdı. ġəhərin asayiĢ mühafızəçilərinin baĢçıları - zabitlər darğaya tabe olurdular. Ġqtisadi həyatın yarımaqrar səciyyə daĢıması ilə əlaqədar olaraq kəndlərdə alınan mü xtəlif vergilər sistemi Ģəhərlərdə də mövcud id i. Ticarətdən və sənətkarlıqdan əldə edilən tamğa Ģəhər əhalisinin baĢlıca vergisi olmuĢdur. Tamğa vergisi böyük məbləğ təĢkil ed ir, Ģəhərlərdə sənətkarlığın və ticarətin in kiĢafı prosesinə əngəl törədirdi. Anonim Venesiya taciri XVI əsrdə tamğanın məbləğ i məsələsinə toxunaraq qeyd edirdi ki, Təbrizdə tacirlərd ən əldə olunan gəlir iltizamçının ixtiyarına verilirdi və həmin Ģəxs bu əməliyyatdan ildə 60 min dukat məb ləğində gəlir əldə ed irdi. 1565-ci I ildə tamğa ġah Təh masibin xüsusi fərman ı ilə ləğv olundu və bu fərmanın mətni bir çox memarlıq abidələrinin görkə mli yerlərində həkk ed ild i. Ġllik tamğa vergisinin məbləğ i 80 min tü mən id i.Tamğan ı daha mülayim vergi - boniçe əvəz etdi. Ağır verginin ləğv olunması Ģəhər həyatının inkiĢafına təkan verd i. Azərbaycan Ģəhərlərində sənətkarlığın bütün sahələri mövcud olmuĢdur. Toxuculuq, xalçaçılıq, dabbağlıq, dulusçuluq və metaliĢləmənin bəzi sahələri daxili və xarici bazarın tələbatım ödəyən sənətkarlıq növləri idi. Toxuculuq məmulatı istehsalı əsasən Təbrizdə və onun ətraf bölgələrində, ġamaxıda və ƏrəĢdə cəmləĢ miĢdi. Cenkinson ġama xıda toxuculuğun əhəmiyyətini Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|