Heydə r ə LĠyev

230 

 

iqtidardan    uzaqlaĢdırmağa  çalıĢırdı.  ġah  Abbasın  qızılbaĢlarla  düĢmənçiliyində 

Ġran  (Mazandaran)  etnik  ünsürlərinə  mənsub  anasının  qatillərindən  qisas  almaq 

niyyətini də istisna etmək o lmaz. Onun əmri  ilə nəinki ayrı-ayrı əmirlər, hətta bəzi 

qızılbaĢ tayfaları bütövlüklə (məsələn, Təkəlilər) qətlə yetirildilər.  

Səfəvilər  dövlətin i  ağır  vəziyyətdən  çıxarmaq  üçün  ġah  Abbas   geniĢ 

islahatlar  keçirmək  məcburiyyətində  qalmıĢdı.  Öz  əhəmiyyətinə  görə  bunlar 

arasında  ən  vacibi  hərbi  islahatlar  idi.  Dövlətin  üst  təbəqəsində  Ġran  etnik 

ünsürünün 

güclənməsi 

və 

qızılbaĢların 

(azərbaycanlıların) 

mövqeyinin 

zəifləməsində bu tədbirlər  mühüm ro l oynadı.  Əvvəla, qızılbaĢların  müstəsna silah 

gəzdirmək  hüququ  ləğv  edildi.  Kazarma  və  hərbi  düĢərgələrin  qapıları  öncə  hərbi 

iĢə, ―layiq  olmayan" fars (tacik) etnik ünsürlərin in üzünə geniĢ açıldı. QızılbaĢ tayfa 

baĢçısı  vəzifəsinin  tutulmasında  vərəsəlik  hüququ aradan  qaldırıldı.  Bundan  sonra 

bu vəzifən i Ģahın rəğbət və etimad ını qazan mıĢ hər b ir Ģəxs tuta bilərdi.  Beləliklə, 

hərbi vahidlərin, tayfaların formalaĢ masında etnik  mənsubiyyət, qohumluq prinsipi 

əsaslı  Ģəkildə  sarsıldı.  QızılbaĢ  əmirlərinin  ö zbaĢınalığ ı  və  mü xalifətindən 

qurtulmaq  üçün  ġah  Abbas  türk  tayfa  təəssübkeĢliyinə  dayanan  qızılbaĢlarda 

"Ģahsevənlik"  ruhunu  canlandıran  və  "MürĢidi-Kamil"  olmaq  iddiasında  olan 

Ģahlarına sədaqətdə davam etməklə, ö z ətrafında birləĢ məyə dəvət etdi. 

Ġslahat  nəticəsində  bilavasitə  Ģaha  tabe  olan  nizami  ordu  yaradıldı.  Ordu 

aĢağıdakı  hissələrdən  ibarət  id i:  ordunun  əsas  zərbə  gücünü  maaĢları  Ģah 

xəzinəsindən  ödənilən  qullar  (qulamani-xasseyi-şərifə)  təĢkil  ed ird i.  Qullar 

dəstəsinin baĢında qullarağası dururdu. Qu llar ö z valideynləri, nəsli və d ini  ilə hər 

hansı bir əlaqəni  itirmiĢ, erkən yaĢlarından Ģah sarayında xüsusi tərbiyə almıĢ, hərb 

sənətinə  yiyələnmiĢ  gürcü,  ermən i,  çərkəz  mənĢəli  gənclər  idi.  Bütün  varlığı  ilə 

Ģaha bağlı və ondan asılı olan bu gənclərin sayı 15  minə çatırd ı.  Qullar dəstəsindən 

öz  Ģəxsi  xid mətinə  və  sərkərdəlik  istedadına  görə  fərqlənənləri  ġah  Abbas  ən 

yüksək vəzifələrə irəli çəkird i.  Belə  ki, qullarağası Allahverdi  xan (ermən i  mənĢəli) 

Fars bəylərbəyi,  Yusif  xan ġirvan bəylərbəyi,  Qarçıqay  xan (gürcü mənĢəli) Səfəvi 

ordusunun baĢ komandanı təyin ed ild ilər.  

Süvari  qullar  dəstəsi  ilə  yanaĢı,  piyada  tüfəngçilər  korpusu  da  təĢkil 

edilmiĢdi.  Onun  sayı  12  min  nəfərə  çatırdı  və  baĢında  tüfəngçi ağası  dururdu.  Bu 

hərbi  vahidə  mü xtəlif  vilayətlərdən  xüsusi  siyahılarla  çağırılmıĢ  əhalin in  aĢağı 

təbəqəsi  cəlb  edilirdi.  Onun  əksəriyyəti  iranlılardan  ibarət  id i.  ġah  Abbas 

tüfəngçiağası vəzifəsini də Ġsfahan əyanlarından birinə tapĢırmıĢdı. 

Xüsusi  topxana  və  topçular  korpusu  yaradıldı.  Korpusun  500  topu  vardı. 

Topçular  yalnız  iranlılardan  ibarət  olurdu.  Onun  baĢında  topçubaĢı  dururdu.  Yeni 

yaradılan nizami ordunun ümumi sayı 40-50 minə çatırdı. 

---

231 

 

ġah  Abbasdan  öncə qızılbaĢ  ordusunda  daimi  nizami  hissələr  yox  id i,  odlu 

silahlardan  (top  və  tüfəngdən)  da  geniĢ  istifadə  edilmirdi.  ġah  Abbas  bu  sahədə 

əsaslı tədbirlər həyata keçird i.  O, yaxĢı dərk etmiĢdi ki, Os manlı ordusu ilə uğurlu 

müharibə  aparmaq  üçün  ilk  növbədə  odlu  silahla  təchiz  olun muĢ  nizami  orduya 

sahib olmaq lazımd ır.  Bu ordu Ģah xəzinəsi hesabına saxlanılmalı və bilavasitə Ģaha 

tabe olmalıdır. 

Hərbi  islahatlar  nəticəsində  Səfəvi  ordusunda  qızılbaĢ  tayfalarının  xüsusi 

çəkisi  xeyli azaldı, Ġran etnik ünsürünün rolu isə kəskin surətdə artdı. ġah Abbasın 

sarayına gəlmiĢ avropalı səyyah Pyetro della  Valle təsdiq edird i  ki, " indi Ģah daha 

çox  tatların  (taciklərin)  arasında  muzd la  tutulan  tüfəngçilərə  və  xüsusilə  gündən -

günə irəli çəkərək yüksək dövlət vəzifələrinə təyin etdiyi qulamlarına arxalan ır".  

1598-c i  ildə  ġah  Abbas  Səfəvi  dövlətinin  paytaxtın ı  Qə zvindən  Ġsfahana 

köçürdü. Əgər Ģahın hərbi islahatları  idarəçilikdə Azərbaycan (qızılbaĢ) əyanların ın 

rolunun  azaldılmasına  gətirib  çıxardısa  paytaxtın  Qəzvindən  Ġsfahana  köçürülməsi 

Ģah  sarayını  əhatə  edən  etnik  mühiti  tamamilə  dəyiĢdirdi.  Bu ,  Səfəv i  sülaləsinin 

Azərbaycan  xalqın ın  orta,  aĢağı  təbəqələri  ilə  bərqərar  ed ilmiĢ  bütün  əlaqələrini 

sarsıtdı.  Məsələ  bundadır  ki,  Təh masib,  II  Ġsmay ıl  və  Məhəmməd  Xudabəndə 

dövründə  əsas  hissəsini  azərbaycanlılar  təĢkil  edən  Qəzvin  əhalisi  XVI  əsrin 

sonlarında ġah Abbasın siyasətindən son  dərəcə narazı id i.  

Səfəvi  dövləti  paytaxtın ın  Ġsfahana  köçürülməsi  hakim  sülalən in  dövlət 

idarəçiliyində  Azərbaycan  etnik  ünsüründən  Ġran  ünsürünə  meylini  əsasən  baĢa 

çatdıran  mühüm  siyasi  addım  idi.  Ġsfahanda  azərbaycanhların  (o  zaman 

mühacirətdə olan təbrizlilərin)  məskunlaĢması üçün xüsusi bölgə  - Abbasabad inĢa 

edilmiĢdi.  Lakin  paytaxtın  köçürülməsi  faktı  sübut  edirdi  ki,  Səfəvi  dövlətinin 

mərkəzi  artıq  Azərbaycan  ərazisi  deyildir  və  azərbaycanlılar  Səfəv i  dövlətinin 

paytaxtında mühacird irlər. 

Paytaxtın  Ġsfahana  köçürülməsində,  əlbəttə,  strateji,  iqtisadi  və  siyasi 

mah iyyətli  mülah izələr  də  mühü m  rol  oynadı.  ġah  Abbasın    Ġran  etnik  ünsürünə 

üstünlük  verməsi  onun qədim  Ġran  Ģahlarını    təqlid  etməyə  çalıĢ masında  da  özü nü 

göstərdi. O, Ġran əhalisinin  bəzi qədim adət və ənənələrini bərpa etdi.  

Hakimiyyətinin  sonlarında  ġah  Abbas  dövlətdə  iranlıların  mövqeyini  daha 

da  geniĢləndirdi  və  onu  maddi  zəmində  möhkəmlətdi.  ġahın  bu  siyasəti  özünün 

aydın ifadəsini xüsusi bir fərmanda tapdı. 

Bu  fərmana  əsasən  Ġranın  mərkəzi  vilayətlərində  bəzi  dövlət  vergiləri  ləğv 

edildi və ya əhəmiyyətli dərəcədə azaldıldı. Mənbələrdən aydın olur ki, bu mühüm 

dövlət  aktı  "rəiyyətə  və  kö məksizlərə",  yəni  xalq  kütlələrinə  Ģamil  ed ilmiĢdi. 

Vergilərin  ləğv  edilməsi  və  aldılması  ço x  halda  həməsalə  (bütün  illər  üçün) 

---