Heydə r ə LĠyev

222 

 

Osmanlı-Səfəv i  müqaviləsindən  sonra  Sultaniyyə,  Səcas və  Zəncanın  geniĢ 

ərazilərində,  Dövlətyar  xan  baĢda  olmaqla,  kürd  Siyah mənsur  tayfasının 

hakimiyyəti  möhkəmləndi.  Bu  tayfa  Os manlı-Səfəvi  rnüharibələri  zamanı  Səfəvi 

ordusunu  arxadan  gücləndirmək  məqsədilə  Xorasandan  buraya  köçürülmüĢdü. 

Siyah-nənsur  tayfası  iki  dövlət  arasında  müəyyən  olunmuĢ sərhədlərin  mühafizəsi 

vəzifəsini  yerinə  yetirirdi.  XVI  əsrin  80-ci  illərin in  sonlarına  doğru  Dövlətyar  xan 

ölkədə  yaran mıĢ  iğtiĢaĢlardan  istifadə  etməyi  qərara  almıĢ,  Səfəvilər  sarayının 

əleyhinə  çıxmıĢ,  Səcasda  qala  tikdirmiĢdi.  Mənbələr  təsdiq  edir  ki,  yerli  əhali 

(azərbaycanlılar)  Dövlətyar  xan ı  dəstəkləməmiĢ,  onun  ətrafına  əsasən  ―qiyamçı 

kürdlər"  toplaĢmıĢdılar.  Bu  dəstələr  vaxtaĢırı  olaraq  ətraf  bölgələrə  hücumlar  edir, 

ticarət  karvanlarının  azad  hərəkətinə  maneçilik  törədir,  tacirlərin  sərvətini  qarət 

edirdilər.  1592-ci  ildə  Dövlətyar  öz  qalasında  mühasirə  edildi  və  Ģah  ordusuna 

təslim  oldu.  O,  Qəzv in  Ģəhərinə    aparıld ı,  300  nəfər  qiyamçı  kürd  tayfa  əyanı  ilə 

birgə  mərkəzi  meydanda  edam  edildi.  Beləliklə,  Səfəv ilərin  sərəncamındakı 

Azərbaycan ərazilərində siyasi sabitlik bərqərar o lundu. 

Ərdəbil  Ģəhəri  və  onun  ətraf  əraziləri  Səfəv i  dövlətin in  xüsusi  nəzarəti 

altında  olmuĢdur.  Ərdəbil  v ilayəti  bir  ənənə  olaraq  Səfəvi  sarayında  xüsusi  etibar 

qazanmıĢ  Ģəxslərin  idarəsinə  verilirdi.  Ərdəbil  hakimləri  ço x  zaman  bir  neçə 

vəzifəni yerinə yetirir, iri vəqf mü lklərinin himayəçisi kimi çıxıĢ edird ilər. 

Qeyd  etmək  lazımd ır  ki,  Azərbaycanın  böyük  hissəsinin  Osman lı 

hakimiyyəti  altında  olduğu  müddət  ərzində  I  ġah  Abbas  Azərbaycanı  yenidən 

Səfəvi  dövləti  tərkibinə  qaytarmaq  fıkrindən  əl  çəkməmiĢdi.  O,  Səfəvi  dövləti 

tərkib ində  qalmıĢ  torpaqları  vahid  "Azərbaycan  vilayəti"  ad ı  altında  idarə  edirdi. 

Qərargahı  Ərdəbildə  olan  bu  inzibati  vahidin  ilk  hakimi  vəzifəsinə  1592 -ci  ildə 

Zülfüqar  xan  Qaraman lı  təyin  edildi  və  o,  bu  ərazidə  siyasi-iqtisadi  sabitliyə  nail 

oldu. 

I  ġah  Abbas  Xəzərin  cənub sahillərindəki  vilayətlərin  (Gilan,  Mazandaran, 

Astrabad  və  s.)  müstəqilliyə  o lan  meyillərini  aradan  qaldırmaq  məqsədilə  ard ıcıl 

hərbi əməliyyatlar həyata keçird i.  Bu əməliyyatlara ü mu mi rəhbərliyi  I ġah Abbas, 

hərbi  ko mandanlığı  isə  Fərhad  xan  Qaraman lı  icra  edird i.  I  ġah  Ġs mayılın  məĢhur 

sərkərdələrindən  olmuĢ  Bayram  xan  Qaraman lın ın  xələfləri  (Fərhad  xan,  Zülfüqar 

xan, Əlvənd Sultan) XVI əsrin 90-cı illərin in baĢlanğıcında Səfəvi dövlətinin siyasi 

həyatında  önəmli  rol  oynamağa  baĢladılar.  Fərhad  xan  Səfəvi  ordusunun  baĢ 

ko mandanı  (sipəhsalar)  təyin  edildi,  onun  qardaĢı  Zülfüqar  xan  Səfəvi 

Azərbaycanın bəylərbəyi oldu. 

Ərdəbil  hakimi  təyin  olunmuĢ  Zülfüqar  xan  qardaĢı  Əlvənc    Sultanı 

Lənkəran  hakimi  vəzifəsinə  irəli  çəkdi.  Lakin  Əlvənd  xanı  ö z  vəzifəsin in  icrasına 

---

223 

 

baĢlaya  bilmədi,  çünki  Astara  hakimi  Həmzə  xan  Lənkəran ı  və  ətraf  əraziləri  ələ 

keçirmiĢdi. 

Bu  dövrdə  Azərbaycanın  Ģərq  vilayətlərində  (Kür  çayının  sağl  sahilində) 

mərkəzi  Astara  olan  TalıĢ  feodal  malikanəsi  yaran mıĢdı.  Bu  siyasi  quru m  Səfəvi 

dövlətinin  hakimiyyətini  qəbul  etmək  istəmird i.  Əmir  Həmzə  xan  bu  təmayülün 

bariz  ifadəçisi  idi.  O,  Səfəv i  -  Osman lı  müharibələri  zamanı  atası  Bayandur  xan 

TalıĢa  qarĢı    çıxıĢ  etmiĢ,  Astara  bölgəsinin  idarəsini  ö z  əlində  cəmləĢdirmiĢd. 

Nəticədə  Fərhad  xanın  və  Zülfüqar  xanın  böyük  qardaĢı  Rüstəm  xan  Qaraman lı 

hakimiyyətdən  uzaqlaĢdırılmıĢdı.  Əlvəndin  Lən kəran  hakimi  təyin  olun ması 

xəbərin i  almıĢ  Həmzə  xan  höku mət  qoĢunlarına  qarĢı  çıxıĢ  etdi.  Lakin  qiyamçı 

məğ lub  oldu  və  TalıĢı  dağlarında  tikilmiĢ  Sindan  qalasında  gizləndi.  Qala 

mühasirəyə  alındı,  talıĢlar  müqaviməti  dayandırdılar.  Həmzə  xan  ġirvana  getdi, 

oradan isə qaçaraq osmanlılara sığındı. 

Beləliklə, 1593-cü ildən etibarən Səfəvi dövlətin in tərkib ində  qalmıĢ bütün 

Azərbaycan  əraziləri  vahid  bəylərbəyilikdə  birləĢdirilmiĢdi.  Fərhad  xan  Qaraman lı 

və  Zülfüqar  xan  Qaramanlı  Səfəvi  A zərbaycanını  növbə  ilə  idarə  edirdilər. 

Azərbaycan  bəylərbəyiliy inin  silah lı  qüvvələrinin  sayı  1595-ci  ildə  10  min  nəfərə 

çatırdı.  Bəylərbəyiliyin  maddi  əsasını  möhkəmləndirmək  məqsədilə  ġah  I  Abb as 

bəylərbəyi  və  ġeyx  Səfiəddin  məqbərəsinin  vəqf  mülkləri  nin  mütəvəllisi 

vəzifələrin i birləĢdirdi. 1594-cü ildə bu vəzifələr Fərhad xanın ixtiyarına verilmiĢdi.  

Azərbaycan  xalqının  azadlıq  mübarizəsi.  Cəlalilər  hərəkatı.  Təxminən 

20-30  il  davam  edən  Osman lı  ha kimiyyəti  nəticəsində  Azərbaycan  dövlətçiliyin in 

inkiĢafına  ağır  zərbə  dəydi,  əhali  fəlakətlə  üzləĢdi.  XVI  əsrin  ilk  üç  rübü  ərzində 

Osmanlı  istilasının  ağırlığın ı  çəkmiĢ  Azərbaycan  əhalisi  QızılbaĢ  dövlətini 

qiymətləndirir,  Ģiəliy i qızğın surətdə müdafiə edir və müstəqil siyasi inkiĢaf arzusu 

ilə mübarizəyə qalxırd ı. 

Azərbaycanın  qərb  vilayətləri  və  bölgələri  əsasən  osmanlıların  tərəfındə 

çıxıĢ  etmiĢ  kürd  feodalların ın  ixtiyarına  verilmiĢdi.  Osman lı  iĢğalı  dövründə 

Maku,  Ordubad  və  ġərur  vilayətləri  Mahudi  tayfasından  olan  kürd  feodalları 

tərəfindən  idarə  edilird i.  Urmiya  vilayətində  kürd  Bəradust  tayfasından  olan  Əli 

bəy  hakim  id i.  Xoy  və  onun  ətrafı  nüfuzlu  kürd  feodalı  kimi  tanın mıĢ  ġahqulu 

Bəlilanın  oğullarının  hakimiyyətinə  tabe  edilmiĢdi.  Marağa  ərazisi  u zun  müddət 

ərzində kürd feodalı Əmir bəy Mukrin in hökmran lığ ı altında olmuĢdur. 

Osmanlı  imperiyasında  fəaliyyətdə  olan  "Torpaqların  idarə  olun ması" 

haqqında qanuna əsasən yeni iĢğal olunmuĢ ərazilərdə yaĢayan əhalidən vergilərin 

alın ması,  mü kəlləfıyyətlərin  müəyyən  olunması  üçün  əhalinin   və  təsərrüfatın 

siyahıyaalın ması  keçirilird i.  ġərəf  xan  Bidlisi  Təbrizdə  və  Cənubi  A zərbaycanda 

---