“Hidrologiya”
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
su həcmindən də artıq ola bilər. Bununla əlaqədar göllü hövzəyə malik çayların axımı, gölsüz çaylara nisbətən azalır, xüsusilə azsulu illərdə. Hövzədə çoxsaylı axarsız göllər olduqda, onlar səth və yeraltı suları akummlyasiya edir və sonra onları buxarlandırır. Belə hallarda göllərin çay axımına təsiri mənfidir, yəni onlar axımı azaldır. Əsas çayın məcrasında yerləşən göllər, qollarda yerləşən göllərlə müqayisədə çay axınına daha güclü təsir göstərir, xüsusilə müşahidə məntəqəsinin yaxınlığında olduqda. Çayların yuxarı axınında yerləşən göllərin həcmi çox zaman kiçik olur və onlarda toplanan su yalnız qısa müddət ərzində çayların qidalanmasında iştirak edir. Ümumiyyətlə, göllərin illik axıma təsiri onların hövzədə nisbi sahəsi 2-5%-dən çox olduqda daha əhəmiyyətli olur. Gölün tənzimləyici prizmasının həcmi kiçik olduqda, o yalnız yay minimal axımına təsir göstərir. Göllərin morfometrik ünsürləri. Gölün əsas morfometrik ünsürləri aşağıdakılardır: • Su aynasının sahəsi (F)- sahil xətti, yəni sıfırıncı izobatla əhatələnmiş sahədir; • Gölün uzunluğu (L)- sahil xətti üzərində bir-birindən ən uzaqda olan nöqyələri su səthindən keçməklə ən qısa yolla birləşdirən xəttin uzunluğudur; • Gölün orta eni –onun sahəsinin uzunluğuna nisbəti kimi təyin olunur, L F B or = ; • Sahil xəttinin uzunluğu (l 0 ) sıfırıncı izobatın uzunluğudur; • Sahil xəttinin girinti-çıxıntılığını göstərən əmsal F I F I K 0 0 282 . 0 2 = = π • Göldəki suyun həcmi; ) ( 3 1 1 + + ⋅ + + = i i i i f f f f h V Burada, h-izobatların kəsimi, m; f i , f i+1 -qonşu izobatlar arasındakı sahələrdir, m 2 ; • Gölün orta dərinliyi (h or ) –göldəki su həcminin onun aynasının sahəsinə nisbətinə bərabərdir: F V h or = • Gölün maksimal dərinliyi (h max ) –ölçmələr zamanı qeydə alınmış ən böyük dərinlikdir. Gölün morfometrik ünsürləri gölün dərinliyindən asılıdır. Gölün dərinliyi ilə su aynasının sahəsi və göldəki su həcmi arasında əlaqə müvafiq olaraq batiqrafik əyri və həcm əyrisi adlanırlar(şəkil 4.1). Batiqrafik əyridən istənilən dərinliyə uyğun gələn su aynasının sahəsini təyin etmək olar. 3 Behruz Melikov Behruz Melikov Gölün su balansı gəlir və çıxar hissələrdən ibarətdir. Axarlı gölün su balansı tənliyi aşağdakı şəkildə yazıla bilər: W q Y Y Z K Y Y X f a q s Δ ± + + + = + + + Burada, X-gölün səthinə düşən yağıntılar;Y s –gölə çay axımı; Y q –gölə yeraltı axım; K- su buxarının kondensiyası nəticəsində atmosferdən göl səthinə daxil olan sular; Z – gölün səthindən buxarlanma; Y a –göldən şay axımı; Y f –göl şalasından filtrasiya; q- müxtəlif təsərrüfat məqsədləri üçün götürülən sular; -baxılan zaman intervalında göldə su həcminin dəyişməsi. W Δ Axarsız gölün tənliyi aşağıdakı kimidir: W Z Y X s Δ ± = + Bu tənlikdən göründüyü kimi, axarsız göllərin su balansının çıxar hissəsini buxarlanma təşkil edir. Göllərin səviyyə rejimi su balansı elementlərinin nisbətinin dəyişməsindən asılıdır. Səviyyə rejminə küləyin fəaliyyəti nəticəsində müşahidə olunan qovulma- gətirmə prosesi də təsir göstərir. Səviyyənin sutkalıq, fəsli, illik,çoxillik və əsri tərddüdləri mövcuddur. Xəzər gölünün çoxillik səviyyə tərəddüdləri aşağıdakı kimidir: 1930-1940-cı illərdə səviyyənin kəskin düşməsi (2.5 m), 1977-1995-ci illərdə səviyyənin qalxması (2.5 m) və 1996-cı ildən enməsi. Yer kürəsinin ən böyük gölləri. Gölün adı Sahəsi, min km 2 Ən böyük dərinlik, m 1 2 3 Avropa Xəzər Ladoqa Oneqa Venern 371.0 18.4 9.6 5.6 1025 225 110 100 4 Behruz Melikov Behruz Melikov Asiya Aral Baykal Balxaş İssıkkul 66.5 31.5 18.2 6.3 68 1620 26 702 Şimali Amerika Yuxarı (Superior) Huron Miçiqan Böyük Ayı gölü Böyük Kölə gölü Eri Vinnipeq Ontario 82.4 59.6 58.0 31.1 28.6 25.7 24.3 19.5 393 228 281 157 102 64 28 237 Cənubi Amerika 1 2 3 Marakaybo Titikaka 16.3 8.3 250 304 Afrika Viktoriya Tanqanika Nyasa Çad Rudolf 68.8 32.9 30.8 11-22 8.6 80 1435 706 4-11 73 Avstraliya Eyr 8.2 20 5 Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|