“Hidrologiya”

Məcra tipli anbarlarda- su güzgüsü tədricən üfüqi vəziyyət olduğundan suyun 
hərəkət sürəti göl tipli anbarlara nisbətən artıq olur. Bu tip anbarlarda çökən 
gətirmələr yuxarıdan aşağıya doğru uzanan fraksiyalara görə azalan kərdilər əmələ 
gətirirlər. 
Su anbarında ildən-ilə  gətirmələrin miqdarı artır. Bu onun faydalı  həcminin 
azalmasına səbəb olur. Bəzən su anbarı  qısa bir müddətdə  gətirmələrlə dolur və 
sıradan çıxır. Gətirmələr axımını öyrənməklə su anbarının rejimini müəyyən etmək 
mümkündür. Gətirmələr sərfi aşağıdakı düsturla hesablanır: 
R=10
-3
⋅ρ⋅Q 
Burada, R-gətirmələr sərfi; ρ-bulanıqlıq dərəcəsi; Q-su sərfi. 
Gətirmələrin orta çoxillik axımı isə aşağıdakı düstura əsasən hesablanır: 
6
10
−
⋅
=
su
g
W
W
ρ
 
Burada, 
g
W
-gətirmələr axımının nıoması;     
su
W
-su axımının norması. 
Çayda su anbarı tikdikdə onun su və gətirmələr rejimi dəyişir. Su anbarında 
axının sürəti azaldığı üçün gətirmələr çökməyə başlayır. Gətirmələrin çökmə 
prosesi lillənmə adlanır.  
Asılı  gətirmələrlə  bərabər, su anbarında dib gətirmələri də  yığılır. Düzənlik 
çaylarında asılı və dib gətirmələrin 105-ə qədərini təşkil edir. Dağ çaylarında asılı 
və dib gətirmələrinin axım nisbəti müxtəlif olur. Bəzən dib gətirmələri asılı 
gətirmələr axımının 25-50%-ni (və daha çox) təşkil edə bilər.Su anbarının 
lillənməsini hesabladıqda asılı  və dib gətirmələrin axım həcmi müəyyən 
edilməlidir. Lillənmə müddəti su anbarının istismar gücünü müəyyənləşdirir. İri su 
anbarları birinci il su ilə doldurulduqda gətirmələrin hamısını özündə çökdürüb 
saxlayır. Axımı illik tənzimləyən və kiçik bəndli su anbarlarında illik gətirmələr 
axımın ancaq bir hissəsi qalır. Su anbarının mexaniki tərkibi bəndə doğru dəyişir: 
iri gətirmələrin çayın su anbarına töküldüyü yerdə, xırda hissəciklər isə  bəndə 
yaxın çökməyə başlayır və tədricən bəndin yanına gəlib çatır. Su anbarı o zaman 
gətirmələrlə tam dolmuş hesab edilir ki, çayın təbii gətirmələr rejimi su anbarı olan 
sahədə yenidən bərpa olunsun. Bu, ölçüləri bənd tikilməmişdən  əvvəl çayın 
ölçülərinə müvafiq olan məcra  əmələ  gələndən sonra baş verir. Bu zaman 
gətirmələr bütövlükdə  aşağı byefə  nəql edilir. Su anbarında bir ildə çökən 
gətirmələr miqdarının çayın orta illik gətirmələr axımına olan nisbəti su anbarının 
gətirmələri saxlamaq qabiliyyəti adlanır və aşağıdakı kimi hesablanır: 
i
r
l
P
P
G
=
 
Burada, P
r 
-çökmüş  gətirmələrin miqdarı;  P
i
-orta illik gətirmələrin miqdarı. 
Su anbarının bir ildə lillənmiş həcmi belə təyin edilir: 
r
r
r
P
l
V
⋅
=
γ
 
Burada, γ
r
-su anbarına çökən gətirmələrin həcm çəkisidir.  
Gətirmələrin həcm çəkisi müxtəlif fraksiyaların miqdarına görə təyin edilir. 
 
 
 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

Gətirmələrin həcm çəkisi 
Qruntlar Həcm çəkisi, t/m
3
 
Lil 
Qumla qarışıq lil 
Lillənmiş xırda və iri qumlar 
Xırda qumlar 
Orta və iri qumlar 
Çınqıllı qumlar 
Çınqıl  
0.8-0.9 
0.9-1.1 
1.2-1.3 
1.4-1.5 
1.5-1.6 
1.7-1.9 
1.8-1.2 
 
Su anbarının normal şişmə  səviyyəsindəki (NSS) həcminin (W) su axımı 
normasına (W
0
) nisbəti onun nisbi tutumu adlanır: 
0
W
W
=
β
 
Əgər  β>0.6 olarsa, onda su anbarında çayın gətirdiyi bütün bərk hissəciklər 
çöküb qalmalıdır. Nisbi tutumu 0.15<β<0.6 olan su anbarları  iş rejimindən asılı 
olaraq gətirmələrin 70-100%-ni saxlaya bilər. Nisbi tutum β<0.15 olduqda, 
zamandan asılı olaraq su anbarının lillənmə şiddəti azalacaqdır.  
Çayın gətirmələr rejimi haqda məlumat olmadıqda, oxşar çay üsulundan və ya 
bulanıqlıq xərıtəsindən istifadə edərək asılı  gətirmələr axımını  təyin etmək olar. 
Dib gətirmələrin sərfini aşağıdakı düsturla da hesablamaq olar: 
,
1
24
max
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
⋅
=
or
g
d
d
H
C
V
Q
R
 
burada, Q-çayın su sərfi, m
3
/s; V-çayın axının orta sürəti, m/san; H-dərinlik, 
m-lə; C-sürət əmsalı, m
1/2
/san; d
max 
-çayın dib çöküntülərinin maksimal diametri: 
H
V
d
65
.
50
3
max
=
 
d
or
-dib çöküntülərinin orta diametri. 
Su anbarının lillənməsinin gedişi aşağıdakı düsturla müəyyən edilir: 
V
r,z
=V
r,pr
·(1-a
t
), 
Burada, V
r,z
-su anbarının mümkün lillənmə  həcmidir; a-birinci ildə su 
anbarının nisbi lillənməsini səciyyələndirən kəmiyyət, a=1-V
r
/V
r,pr
;  t-illərin sayı. 
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
=
7
.
1
NSS
,
1
V
s
j
pr
r
V
ω
ω
, 
Burada, 
ω
j
öçay yatağından max. hesabat sərfinin ¾ hissəsi keçdikdə canlı en 
kəsik sahəsi, m
2
;
 
  
ω
s
-bəndə yaxın hissədə su anbarının ən böyük en kəsik sahəsi, 
m
2
. 
Birinci ildə lillənmə bu düsturla hesablanır: 
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎡
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
=
n
s
j
r
g
i
a
P
V
ω
ω
γ
1
,
,  
Burada, P
g
-illik gətirmələr axımı, t/il; n-üst göstərici və çayın meylliyindən 
asılıdır. 
 
4
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---