“Hidrologiya”

Gətirmələrin  ən vacib xarakteristikası onun ölçüsüdür. Qranulometrik 
tərkibinə görə  gətirmələr müxtəlif fraksiyalara bölünürlər: gil, qum, çınqıl, kəsək 
(və ya daş).  
Gətirmələrin ölçüsünü təyin etmək üçün onları tordan (ələkdən) keçirirlər. 
Gətirmələr, tərkibində olan gil, toz hissəcikləri və qumlardın miqdarına görə 21 
kateqoriyaya bölünürlər. 
Gətirmələrin fiziki-kimyəvi xassələrindən ən əsası sıxlıqdır(ρ). Onların sıxlığı 
2650-2700 kq/m
3
 arasında olur. Gətirmənin durğun suda möntəzəm düşmə sürəti 
hidravliki irilik adlanır (ω). Hidravliki irilikdə  gətirmənin ölçüsü arasında  əlaqə 
var. Diametri d olan kürə şəkilli hissəciyin hidravliki iriliyi, Reynolds ədədi kiçik 
olduqda (
1
.
0
Re
<
=
ν
ω
d
) stoks qanununa görə hesablanır: 
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
⋅
⋅
=
1
18
0
2
ρ
ρ
μ
ρ
ω
g
d
g
 
burada,  ω-hidravliki irilik; ρ
0
-suyun sıxlığı;  ρ
g
-gətirmənin sıxlığı;  μ-dinamiki 
özlülük; d-gətirmənin diametri.  
Gətirmələr fraksiayalara ayrıldıqdan sonra, onların çəkilərinə görə orta 
diametri təyin edilir: 
100
∑
=
P
d
d
i
or
 
burada, d
i
-götürülmüş fraksiyanın faizlə tərkibi (çəkiyə görə). Səthdən dibə doğru 
gətirmələrin miqdarı və onların iriliyi artır. Çay axını asılı və dib gətirmələrindən 
başqa, suda həll olmuş maddələri də nəql edir.  
Çayın canlı en kəsiyindən keçən ətirmələrin miqdarına gətirmələr sərfi deyilir və 
kq/san ilə ifadə olunur. asılı (R) və dib (G) gətirmələri ayrılıqda ölçülür və 
hesablanır. Müəyyən bir müddət  ərzində (gün, ay, fəsil, il və s.) çayın apardığı 
gətirmələrin ümumi miqdarına isə  gətirmələr axımı deyilir. Gətirmələr axımı, 
adətən tonla ifadə olunur. Hövzənin vahid səhəsindən aparılan gətirmələr axımına 
gətirmələrin axım modulu deyilir və t/km
2 
ilə ifadə olunur. müəyyən bir müddətdə 
suda həll olmuş maddələrin çayda aparılan miqdarına ion axımı deyilir. 
Asılı, dib gətirmələri və ion axımlarına birlikdə sülb axımı deyilir: 
W
s
=W
a+
W
d+
W
i
 
Sülb axımının toplananları aşağıdakı düsturlara görə hesablanır: 
W
a 
=R·T 
W
d 
=G·T 
W
i 
=I·T 
burada, R-asılı  gətirmələr sərfi; G-dib gətirmələr sərfi; I-həll olunmuş maddələr 
sərfi. 
Suyun vahid həcminə düşən gətirmələrin miqdarına bulanıqlıq dərəcəsi deyilir 
(ρ). 
V
P
=
ρ
 
Burada, P-gətirmələrin nümunədəki çəkisi; V-su nümunəsinin həcmi, m
3
.  
Gətirmələr sərfini bulanıqlıq dərəcəsinə görə təyin etmək olar: 
 
2
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---

1000
Q
T
R
P
ρ
=
+
=
;                     
san
q
 
və ya 
Q
P
⋅
=
1000
ρ
;                           
3
m
q
 
Burada, Q- su sərfidir.  
Çoxillik orta axımı gətirmələr axımı gətirmələrinaxım norması adlanır: 
n
P
n
P
P
P
P
n
i
i
n
∑
=
=
+
⋅⋅
⋅
+
+
=
1
2
1
 
Burada, P
i
- illik gətirmələr axımı; n-illərin sayı. 
Asılı  gətirmələr.  Axın vasitəsilə asılı halda nəql edilən gətirmələrin hərəkət 
qanunauyğunluğunu ilk dəfə 1848-ci ildə Dyupyu əsaslandırmışdır. Onun 
müşahidələrinə əsasən sürət qradiyenti böyük olduqda çayın dibində yerləşən bərk 
cisimlərə qaldırma qüvvəsi təsir göstərir. Axının dibində olan bərk hissəciyin üst 
səthində suyun sürəti böyük, aşağıda isə kiçik, bəzən hətta sıfra bərabər olur. Dibdə 
isə əksinə, təzyiq çox olduğundan sükunətdəki gətirmələrə qaldırma qüvvəsi təsir 
göstərərək, onları yerlərindən tərpədir. Yerindən oynamış  bərk hissəciklər axınla 
birlikdə hərəkət edir. Bundan sonra gətirmələrin uzun müddət asılı halda qalması 
turbulentliyindən, o cümlədən  şaquli sürət pulsasiyasından asılıdır. Hal-hazırda 
asılı  gətirmələrin hərəkətinin iki nəzəriyyəsi mövcuddur. Nəzəriyyələrdən biri 
diffuziya nəzəriyyəsidir. Onu 1913-1923-cü  illərdə atmosfer üçün V.Şmit və 
Ç.Teylor vermişlər. V.M.Makkaveyev isə 1931-ci ildə diffuziya nəzəriyyəsini 
məcra axınları üçün işləmişdir. Diffuziya nəzəriyyəsinə görə gətirmələrin hərəkəti 
turbulent axında mübadilənin mövcud olması ilə  əlaqədardır. Həmin nəzəriyyəyə 
əsasən axında  turbulent qarışma zamanı mövcud substansiyalar da (məhlul, istilik, 
bərk hissəciklər və s.) aparılır. 
Diffuziya nəzəriyyəsinin əsas tənliyi belə yazılır: 
dy
d
ρ
ε
ρω
−
=
 
burada, ρ-axının baxılan dərinliyindəki bulanıqlıq dərəcəsi;  ω-hidravliki irilik; ε-
turbulent qarışma əmsalıdır. 
Dərinlik boyu turbulent qarışma əmsalını sabit götürsək, diffuziya nəzəriyyəsinin 
əsas tənliyini inteqrallamaqla aşağıdakı ifadəni alarıq: 
(
)
ε
α
ω
α
ρ
ρ
−
=
y
e
 
burada,  ρ
α
-dibdən  α  məsafədə olan dərinlikdə bulanıqlıq dərəcəsi; e-natural 
loqarifmanın əsasıdır. 
Hidravliki irilik Stoks qanununa müvafiq olduqda, turbulent qarışma  əmsalı 
su və bərk cisimlər üçün eyni götürülə bilər.  
M.A.Velikov isə diffuziya nəzəriyyəsinin müəlliflərindən olaraq, turbulent 
qarışma  əmsalının axında dərinlik boyu dəyişdiyini göstərir və müxtəlif 
dərinliklərdə asılı  gətirmələrin bulanıqlıq dərəcəsini təyin etmək üçün belə bir 
ifadə təklif edir: 
 
3
Behruz Melikov
Behruz Melikov

---